Πνεύμα και Σάρκα - Θεόδωρος Στουδίτης - Εισαγωγή

ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΣΤΟΥΔΙΤΗΣ - ΠΝΕΥΜΑ ΚΑΙ ΣΑΡΚΑ

ΠΡΩΤ.ΚΩΝ/ΝΟΣ Μ. ΦΟΥΣΚΑΣ (Μακαριστός)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

1. Ή ’Ορθόδοξη Πνευματικότητα ώς βασική άρχή της ’Ορθόδοξης Εκκλησίας

Επιστημονικά είναι άπαραίτηχο να όρίσουμε Tό άντκείμενο της παρούσας μελέτης, οπως είναι καί ώφέλιμο για ιόν άναγνώσιη νά γνωρίσει άπό την άρχή, έστω σε γενικές γραμμές, τό περιεχόμενο αόιης της είδικης μονογραφίας.

Είναι γνωστό ότι στα δόγματα της ’Ορθόδοξης Εκκλησίας μας δεν περιλαμβάνονται μόνο oι θεμελιώδεις άλήθειες για τό Θεό, τόν άνθρωπο, τήν Εκκλησία, τή Λατρεία καί τήν αιώνια ζωή, άλλα καί έκείνες οί θεολογικές θέσεις που άναφέρονται σιήν έπί γης συμπεριφορά του άνθρώπου καί τήν πορεία του γιά πνευματική όλο κλήρωση, μέχρι νά «καταντήση είς άνδρα τέλειον, είς μέιρον ήλικίας του πληρώματος του Χριστού»1. Οί θεολογικές αότές θέσεις, συσιηματοποιημένες καί έκτιθέμενες μέ βάση τή διδασκαλία της 'Αγ. Γραφής καί των Πατέρων της Εκκλησίας καί βιόύμενες στή Λατρεία καί τή δράση της Εκκλησίας, άποτελοϋν τήν Όρθόδοξη Πνευμαηκότητα.

Οπως γίνεται εύκολα άνιιληπτό, η Όρθόδοξη Πνευματικότητα δεν είναι μία συγκεκριμένη όρε τή, άλλά η συνισταμένη ολων των όρετών. Ούτε είναι μόνο κιήση άρετών, άλλά είναι καί αποκοπή του φρονήματος τής σάρκας καί βαθμιαία έξαφάνιση των σκιρτημάτων της, πράγμα πού, άν πιτευχθεί, τελικά όδηγει οτό πρώτείο του Πνεύματος.Ετσι ό άνθρωπος πορεύεται στήν όδό του Πνεύματος, καί μέ όδηγό τό Άγ. Πνεύμα πραγματώνει τήν πνευματική του όλοκλήρωση μέσα στό μυστήριο της Εκκλησίας καί έτσι οίκοδομείται τό σωμα του Χρίστου.

2.         Ό Θεόδωρος Στουδίτης Διδάσκαλος της Όρθόδ. Πνευματικότητας

Οί μελέτες μας σέ πατερικά έργα, άφιερωμένα σιήν πνευματική πάλη του άνθρώπου γιά τον άγιασμό του, μάς έπεισαν δτι όνάμεσα στούς μεγάλους διδασκάλους του θεοφιλούς καί πνευματικού βίου έξέχουσα θέση κατέχει έπάξια καί ό μεγάλος όμολογητής καί δ γιος της Εκκλησίας μας Θεόδωρος 6 Στουδίτης (759-826). Δέν είναι μόνο τό δτι έγραψε πολλά έργα γύρω άπό ιό θέμα μας, ή τό δτι καθοδηγούσε μέγα πλήθος άνθρώ-πων, άλλα είναι καί « οτι περπάτησε καί αόιός, άπό ιήν άρχή ώς ιό τέλος, ιόν άνάνιη δρόμο ίου καθαρμού καί της άγιωσύνης, πιστεύοντας διι είναι άφροσύνη για κάποιον πιστό νά έπιδιώκει «είς πενίαν σαρκός φθάσαι», ένώ μπορεί καί όφείλει νά είναι κάτοχος του «πνευματικού πλούτου»1, υποτάσσοντας «τήν σάρκα τώ πνεΰματι»2.

3.         Τά έμπεδα καταρτισμόν που χρησιμοποίησε ό Θ.Σ.

Ή Μονή του Σακκονδίωνος, στήν όποιαν πρωτοπηγε ό Θεόδωρος ώς μοναχός καί δπου άργότερα χρημάτισε καί  Ηγούμενος, έχοντας σά συμπαραστάτη καί καθοδηγητή τό θείο του Πλάτωνα, ή Μονή του Στουδίου, στήν όποιαν διέπρεψε ώς 'Ηγούμενός, τά δορυφορικά της Μονής Στουδίου Μοναστήρια, Τά Καθαρά, του ' Ay. Χρισιοφόρον, των Τριπυλιανων, Δαλμάτου κλπ. καθώς έπίσης καί τό πλήθος των μοναχών πού έγκαταβιοϋσαν σε άνεξάρτητα Μοναστήρια καί ζητούσαν τις συμβουλές του ή μονάχοί-αναχωρητές τούς όποιους ό Θ.Σ. έπίσης κατηύθυνε, ύπηρξαν τά έκπαιδευτήρια, στά όποία αυτός έφάρμοσε τή στρατηγική του συνεχούς καταρτισμού καί της άδιάκοπης πορείας προς τήν τελειότητα. Συνάντησε δυσκολίες καί δοκίμασε άπογοητεύσεις, άλλά ποτέ δέ σταμάτησε τόν άγω-να του. 'Αντίθετα, γεύτηκε τή χαρά τού Γέροντα πού βλέπει τούς μαθητές του νά πορεύονται πρός τήν όλοκλήρωση.

4.         Έργα που μελετήθηκαν καί δυσχέρειες που άντημετωπίστηκαν

Στήν παρούσα έργασία μας έπιχειρούμε νά έκθέσουμε τις θεωρητικές άπόψεις, τις πρακτικές έμπειρίες, τά προσωπικά βιώματα, καθώς καί τις δυσκολίες έφαρμογης καί άφομοιώσεως των μυστικών τού πνευματικου βίου, τόσο άπό τό Θ. Σ. δσο καί άπό τούς πολυάριθμους μοναχούς του. Άν καί γνωρίζαμε δτι ή άναγκαιότητα της καταγραφής τών άπόψεων του Θ.Σ. ήταν δική μας προσπάθεια καί ύποχρέωση, δμως όφείλουμε νά όμο-λογήσουμε ότι τό έγχείρημα δέν ήταν καθόλου εύκολο. Ή δυσκολία πήγασε άπό τά έξης δεδομένα:

α) Ηταν έκατοντάδες τά έργα τού Θ.Σ., πού έπρεπε νά μελετηθούν: Επιστολές 564. Κατηχήσεις 258. Έργα άσκητικά. Όμιλίες διάφορες 34.

'Ακόμη καί φαινομενικά άσχετα μέ τό θέμα μας έργα, δπως τά δογματικά Κατά εικονομάχων, έπρεπε νά έρευνηθοΰν. Μερικά άπό αότά, οπως ’ Υποτόπωαις, Ιαμβοι κλπ. είναι καί έκτενη. "Oho τά πρωτογενές ύλικό των συναφών πρός τό θέμα μας έργων άξιοποιήθηκε στην παρούσα έρευνα.

6) ’Από τά 855 έργα του Θ. Σ. πού διασώθηκαν, μόνο 5-6 φαίνονται άπό τούς τίτλους τους δτι άσχολοϋνται μέ τό θέμα της Ο. Π. Τό γεγονός είναι βέβαια παραπλανητικό, καί άρα μία έγκυρη μελέτη έπρεπε νά έκ-ταθεΓ στό σύνολο των έργων, πράγμα πού έπιχειρήθηκε έδώ.

γ) Σχεδόν δλα τά έργα τοϋ Θ. Σ. πού θίγουν θέματα Ο. Π., τό κάνουν μόνο εόκαιριακά fi άποσπασματικά καί δχι συστηματικά. Ένα τέτοιο έργο, πού θά κατέγραφε μεθοδικά καί όλοκληρωμένα δλο τό σχέδιο μιας έ-πιτυχοΰς καθοδηγήσεως γιά πνευματική πορεία πρός τήν τελείωση, δέν ύπάρχει άνάμεσα στά σωζόμενα έργα τοϋ Θ. Σ. Αότό δυσχέρανε άκόμη περισσότερο τό έγχείρημά μας.

δ) Τά δεβομένα των Η’ - Θ’ αίώνων, στούς όποιους ό Θ. Σ. έδρασε καί έγραψε,, έπρεπε μέ τήν παρούσα έργασία νά «μεταφραστούν» στη γλώσσα της έποχης μας, τόσο γιά νά γίνουν άντιληπτά, δσο καί κυρίως γιά νά διαπιστωθεί πώς μπορούν νά έφαρμοστοΰν.

ε) Ένα άλλο πρόβλημα, πού έπρεπε νά έπιλυθεί, είναι τό άν η μελέτη μας, η όποία άναφέρεται στην πορεία τού άνθρώπου γιά τήν πνευματική του όλοκλήρωση, είναι έργο πού όφορα μόνο τοιίς μοναχούς, πρός τούς όποίους κυρίως άρχικά άπευθύνθηκαν οί Κατηχήσεις, οι ’ Εηιστολε'ς καί άλλο έργα του, ή άν αυτή σχετίζεται μέ δλο τό πλήρωμα τής ’Εκκλησίας, περιλαμβάνοντας καί τούς «κοσμικούς», δπως ό Θ. Σ. όνομάζει τούς μή μονάζοντες.

Εότυχώς τό πρόβλημα αύτό, τό όποιο σήμερα θά μπορούσε νά είναι καί θέμα πολλών συζητήσεων, τό ξεκαθάρισε γιά μας ό Γδιος ό Θ.Σ. Έτσι:

1.         ’Απευθυνόμενος πρός τούς μοναχούς καί διερωτώμενος άπό ποΰ προέρχεται h κακή συμπεριφορά μερικών μοναχών, λέγει δτι έμεϊς of μοναχοί έχουμε λησμονήσει τις εόεργεσίες τοϋ Θεού1 καί γι ’ αύτό «έντεΰ-θεν μεταξύ άλλων κρίσεις καί λογσμαχίαι ίσα κα) τοΓς έξω..., περί τών κακώς καί παρ’ έντολήν κατά τήν προλαβούσαν θεωρίαν άναστρεφομένων»2. Επιτρέπεται άρα νά θεωρήσουμε δτι οί Κατηχήσεις του καί τά περισσότερα άπό τά υπόλοιπα έργα του άφορούν έξίσου μοναχούς καί κοσμικούς, άφού, δταν ό Θ. Σ. ήθελε νά άντιδιαστεΐλει τίς ίδιάζουσες όποχρεώσεις τών μοναχών, τό σημείωνε σαφώς.

2.         Ό Νόμος τοϋ Θεοΰ που κρίνει ιίς προθέσεις καί τά έργα μοναχών καί κοσμικών είναι ίδιος. Of έξαιρέσεις, που δίνουν ίδιαίχερη βαρύτητα στούς μοναχούς, σημειώνονται άπό ιό Θ. Σ.

3.         Ο) άρετε'ς πού βιώνουν καί of κακίες πού διαπραπουν οί άνθρωποι, μοναχοί καί κοσμικοί, καί δπως τις περιγράφει ό Θ. Σ., είναι σχεδόν ίδιες. Of έλάχιστες διάφορες θεωρούνται έξαιρέσεις, of όποιες έπι-βεβαιώνουν τόν κανόνα. Στό γενικό κανόνα έμπίιπουν άκόμη καί θανάσιμα άμαρτήματα κοσμικών καί μοναχών1, σιά όποία άναφέρειαι ό θ. Σ.2. Καί οί μοναχοί, λέγει, είναι πρώτα «χριστιανοί» καί έπειτα «μοναχοί» καί άρα ο Ο.Π. είναι ίδια γιά δλους: «...άλλά κατά πρώτον μέν λόγον ώς χριστιανό) άληθινοί, έπειτα δέ ώς έν τώ άγίω σχήματι τούτω έναθλήσαντες ύποτακτικώς άναλάμψαι είς ζωήν αίώνιον» .

5.         Οί πηγές καί οί άναφορές τοΰ θ.Σ.

Ό Θ.Σ. δέν ήταν ένας συνηθισμένος όμιλητής ή κατηχητής, πού άπλά έλεγε ψυχωφέλιμες ιστορίες στούς μοναχούς του fi στούς κοσμικούς μέ τούς όποιους έπικοινωνοϋσε. 'Υπήρξε ένας σεβάσμιος Γέροντας, καταρτισμένος θεολογικά, άριστος γνώστης καί χειριστής της 'Αγ. Γραφής, μελε-τητής τών Πατέρων καί όσιων άσκητών πού έζησαν πριν άπό αότόν καί κάτοχος της έλληνικης παιδείας. "Ολες τίς γνώσεις καί τίς έμπειρίες του ό Θ.Σ. τίς άποτύπωνε στόν προφορικό ή τό γραπτό λόγο του, μέ σκοπό νά ένισχύσει τίς θέσεις ή τήν έπιχειρηματολογία του καί όχι άπλά νά έντυ-πωσιάσει. Σήμερα ό λόγος τοϋ Θ.Σ. είναι μόνο γραπτός καί προσφέρεται γιά μελέτη καί συναγωγή συμπερασμάτων γιά τό ποιές χριστιανικές πήγες χρησιμοποίησε ή ποιούς άρχαίους Έλληνες συγγραφείς γνώριζε καί άνέ-φερε στά διάφορα είδη τοΰ λόγου του πού χρησιμοποίησε καί μάς διασώθηκαν στή χειρόγραφη παράδοση καί άπό έκεί στις τυπωμένες έκδό-σεις.

Φρονούμε δπ υπάρχει πλούσιο υλικό γιά μία είδική μελέτη πρός συστηματική καταγραφή δλων τών πηγών, πού ό Θ.Σ. χρησιμοποίησε, καί συναγωγή είδικών συμπερασμάτων4. Σιήν παρούσα μελέτη μας είναι άδύνατό ν’ άσχοληθοϋμε συστηματικά μέ αύτό τό θέμα, έπειδή ή έργασία μας, ώς άφιερωμένη στην Ο.Π., είναι χειραγώγηση πλήθους πιστών άπό τό Θ.Σ. "Όμως, στην είσαγωγή της μελέτης μας καί δικαιούμαστε καί υποχρέωση έχουμε νά δώσουμε μία γεύση αύτοϋ τοϋ πνευματικού πλούτου, τόν όποίον ό Θ.Σ. άποτύπωσε σέ δλα τό έργα του, μέ τήν έλπίδα δτι έτσι θά έκτιμηθεί καλύτερα ή προσφορά του στήν Ο.Π. Συγκεκριμένα, άναφέρουμε τά έξης στοιχεία:

α) Χωρία τϋς Άγ. Γραφές, τά όποια ό Θ.Σ. χρησιμοποιεί:

Άπό τήν Π. Διαθήκη Άπό     τήν      Κ.        Διαθήκη

Μικρά Κατήχηση,    χωρία  217     775

Μεγάλη »       »          328     638

’Επιστολές     »          409     815

λοιπά έργα (23)        »          148     163 1.102      -           2.391

Γενικό σύνολο: 3.493 άναφορές στήν Άγ. Γραφή.

β) 'Αναφορές σέέκκλ. συγγραφείς καί όσιους τής ’Εκκλησίας

Συγγραφείς    περιπτώσεις

’Αθανάσιος Μ..................................................         9

’Αποστ. Διαταγαί..............................................       3

Βασίλειος Μέγας............................................133

Γερμανός Β’ πατριάρχης Κων/πόλεως............................. 1

Γρηγόριος Ναζιανεηνός...................................... 49

Γρηγόριος Νύσσης..............................................     4

Γρηγόριος πρεσβύτερος......................................... 2

Δίδυμος ό Τυφλός..............................................       1

Διονύσιος ’Αρεοπαγίτης..................................... 34

Έπιφάνιος Κύπρου..............................................     3

Εόσέβιος Καισαρείας...........................................    1

Εύσιάθιος μονάχος.............................................      1

Θεόδωρος Άγκύρας..............................................    1

Θεόδωρος Τριμυθοΰντος.........................................            1

’! γνάτ ιος Άντ ι οχείας............................ ....           1

’Ιωάννης Χρυσόστομος.....................................      17

’Ιωάννης Σινάίΐης.......................................  2

’Ιωάννης Δαμασκηνός.....................................        1

Κύριλλος ’Αλεξάνδρειάς..................................       2

Κύριλλος Σκυθουπόλεως...................................      2

Λεόνιιος Βυζάντιος......................................            1

Μακάριος Αίγύιτπος......................................          2

Μάξιμος 'Ομολογητής.....................................        2

Παλλάδιος Έλενουπόλεως..................................     1

Σωφρόνιος...............................................      1

'Υπστιος ’Εφέσου ....................................... I

Σύνοδος ΣΤ’ Οικουμενική.................................     1

’Αφρικής ............................................3

Καρχηδόνος...........................................1

Λαοδικείας...........................................1

Νεοκαισαρείας........................................6

Πενθέκτης (έν Τρούλλω)...............................4

'Ο Θ.Σ. καταφεύγει σέ καταξιωμένους Πατέρες της ’Εκκλησίας καί όνομαστούς έκκλ. συγγραφείς, ζητώντας στήριγμα άπό τήν παράδοση της ’Εκκλησίας, κυρίως γιά τό θέμα της τιμής τών Ιερών εικόνων,δεδομένου δτι ή είκονοφιλία - είκονομαχία ίταν τό κυρίαρχο θεολογικό θέμα της εποχης του. Είναι χαρακτηριστικό δτι ό Θ.Σ. έπικαλείται τίς όπόψεις των μεγάλων Πατέρων καί ίδιαίτερα τοΰ Μ. Βασιλείου, τόν όποΓο θεωρεί ώς αύθεντία σιό θέμα. Ό Γ. Φατοϋρος σημείωσε τίς όναφορές σέ Πατέρες, τίς όηοΓες βρήκε στίς έπιστολε'ς τοΰ Θ.Σ καί αύτή ft σημείωση είναι πολύ σημαντική. ’Εμείς έλέγξαμε 23 άκόμη έργα τοϋ Θ.Σ., κυρίως δογματικού περιεχομένου, καθώς καί τίς Κατηχήσεις του.

γ) Αναφορές σέάρχαίους "Έλληνες συγγράφεις

Συγγραφείς ......................................περιπτώσεις

Αίσχύλος.....................................................3

’Αριστοτέλης.................................................6

’Αριστοφάνης.................................................3

Άστέριος Άμασείας............................................I

Δημοσθένης...................................................1

Εύριπίδης....................................................1

Ζηνόβιος.....................................................3

1.         ΟΙ περιπτώσεις άναφέρουιο ι άπό ιό Γ. Φατοΰρο (μν. έ. οεΑ. 973-78) καί δπαν-τοΟν στίς έηιστοΜς τοϋ Θ.Σ.

Όμηρος.....................................................9

Πλάιων.....................................................6

Άν καί fi έρευνα μας ώς πρός ιό σημείο αύτό τών άναφορών δεν υπήρξε συστηματική, έπειδή τό κύριο θέμα μας είναι άλλο, διαπιστώνουμε δτι ΰφίσταται θέμα άνευρέσεως καί κατατάξεως δλων τών άναφορών τοϋ 0.Σ., οί όποιες συναντώνται σέ δλα τά έργα του. Εόχόμαστε νά ύπάρ-ξει σύντομα θεολόγος ή Φιλόλογος είδικός, ό όποίος θά άναλάβει αότή τήν έρευνα. ’Εμεϊς θεωρήσαμε άρκετό γιά τήν περίσταση τό δτι μέ τήν ύπόδειξη τών άναφορών τοϋ Θ.Σ. καταδεικνύεται ή ευρυμάθειά του καί έπομένως καί τό είδικό θέμα της Ο.Π. μέ τό όποιο άσχολούμαστε, είναι καρπός ένός εύρυμαθοΰς καί άκαταπόνητου θεολόγου καί άγιου.

6.         Περιεχόμενο καί διάρθρωση της μονογραφίας

’Από τά έργα τοϋ Θ.Σ. συνάγεται δτι δσα αύτός είπε καί έγραψε γύρω άπό θέματα της Ο.Π., δέν ίταν προϊόντα συστηματικής μελέτης καί καταγραφής τών άπόψεών του. 7 Ηταν κυρίως κηρύγματα καί όμιλίες κατηχητικού περιεχομένου, κείμενα γνωστά μέ τόν τίτλο Κατηχήσεις, καθώς καί ’Επιστολές, τίς όηοΓες ό Θ.Σ. έστειλε σέ ποικίλους άποδέκτες πού ζοϋσαν σέ άλλα μοναστήρια, στόν κόσμο ή έπασχαν στήν έξορία γιά τό Χριστό, σέ κοσμικούς, άπό άπλούς χριστιανούς μέχρι άνώτατους άρχοντες καί βασιλείς, καί κληρικούς, άπό άπλούς διακόνους ή πρεσβυτέρους μέχρι άρ-χιεπισκόπους, Πατριάρχες καί τόν Πάπα της Ρώμης.

ΟΙ Κατηχήσεις έκφωνήθηκαν σέ συγκεκριμένο δμοιογενές άκροατή-ριο μοναχών, άρχικά στή Μονή Σακκουδίωνος, ένα μικρό μέρος, καί άργότερα στή Μονή τοϋ Σιονδίου. Καί στίς δύο αύτές Μονές ό Θ.Σ. διαδραμάτισε πρωτεύοντα ρόλο κυρίως ώς 'Ηγούμενος, άν καί γιά μεγάλο χρονικό διάστημα τό λόγο καί τή δράση του τά κατηύθυνε δ θείος του καί Γέροντας του, δσιος καί δμολογητής Πλάτων, άδελφός τής μητέρας του Θεοκτίστης.

Όπως γίνεται άντιληπτό, ή προσπάθεια καταγραφής τών ίδεών τοΰ θ. Σ. καί δπως αύτές τελικά σχηματοποιήθηκαν σέ ένιαίο συστηματικό σύνολο, γίνεται άπό τό συγγραφέα αύτης της μονογραφίας ούσιαστικά γιά πρώτη φορά στή διεθνή βιβλιογραφία, άφοϋ μερικές έργασίες πού ήδη ύπάρχουν διεθνώς στό ίδιο θέμα είναι κυρίως άρθρα σέ περιοδικά περιορισμένης έπιλογης καί περιορισμένης θεματικής έκτάσεως, καί κυρίως δχι έφ’ δλης της βλης, τήν δποίαν τό έργα τοϋ Θ.Σ. μας παρέχουν.

Οί κύριοι πόλοι, γύρω άπό τούς όποίους κινείται η παρούσα έργασία, είναι κυρίως οί έξης:

α) Ό Άνθρωπος ώς ψυχοσωματική ϋπαρξη, μέσα σιήν όποια, σαν σέ πεδίο μάχης, ιό άγαθό καί ιό κακό όχι άπλά συνανιώνιαι, άλλά συγκρούονται, μερικές φορές μέχρι θανάτου. Τό πνεϋμα καί ή σάρκα τοϋ άνθρώ-που βρίσκονται σέ συνεχή άντιπαλότητα, ώς συνέπεια της προπατορικής πτώσεως καί τών άντίθεων δυνάμεων.

β) Ό άντίδικος τοϋ άνθρώπου Σατανάς, ό δπσίος μεθοδεύει, πειράζει, έπιτίθεται καί παραπλανά, μέ προσδοκία καί σχέδιο νά νικήσει τό Χριστό στό πρόσωπο τοϋ συγκεκριμένου άνθρώπου.

γ) Ή bpapiia καί τά πάθη πού βασανίζουν τόν άνθρωπο και δέν τόν όφήνουν ήσυχο σέ δλη του τή ζωή, (θεολογία τής άμαρτίας), καί οί συγκεκριμένες άμαρτίες, πρός τίς δποίες άντιμάχεται ό άνθρωπος νά άπεμπλακεί καί άπελευθερωθεί (ή πρακτική πλευρά τής άέναης μάχης).

δ) Ή άρειή, ώς τό άντίπαλο δέος τοϋ Σατανά, ή όποια προβάλλει ώς τό ιδεώδες κάθε πιστού, καί oi συγκεκριμένες άρετές, τίς όποΓες ό άνθρωπος όψείλει νά κερδίσει μέ ίσόβιο άγώνα.

ε) Ή άντιπαλότητα πνεύματος καί σάρκας στό ίδιο άνθρώπινο πρόσωπο καί ή ένισχυτική παρουσία τοΰ 'Αγ. Πνεύματος καί τοϋ πνευματικού καθοδηγητή.

στ) Ό πνευματικός όγώνας ρέ τά χαρακτηριστικά, τίς διαστάσεις, τήν έκταση καί τόν έλεγχο πορείας τοϋ άνθρώπου μέχρι θανάτου.

ζ) Ή πεποίθηση τοΰ όγωνιστπ γιά τήν τελική νίκη, b όποία βιώνεται ώς «νίκης σημείον», ώς συνάθληση μέ τούς άγιους, μέ τό σαρκωμένο Λόγο καί μέ τόν παντοδύναμο θεό.

η) Οί έπιτυχιές ή καί όποτυχίες στόν πνευματικό άγώνα καί τό στεφάνωμα τών νικητών.

θ) 'Η άτέλειωτη κλίμακα των άρετων, ή όποία πατάει στή γη καί άγγί-ζει τόν οόρανό, καί

ι) Ή πνευματική όλοκλήρωση τοϋ προσώπου, δπως αότή περιγράφεται καί κατευθύνεται άπό τό Θ.Σ.

Άν καί οχι άπαραίτητο, σημειώνουμε ώς έκ περισσού δτι ή δική μας προσπάθεια δέν ίταν νά παρουσιάσουμε ένα δικό μας σύστημα πνευματικής δλοκληρώσεως τοϋ άνθρώπου, άλλά νά έκθέσουμε τίς άπόψεις τοϋ θ. Σ., τίς όποίες συναντήσαμε στά συγγράμματα του, δσο ήταν δυνατόν πιό συστηματικά. “Οπου στήν έργασία μας ύπάρχουν κενά, δσον άφορά ιήν οόσία της πνευματικής καθοδηγήσεως, σημαίνει δτι ό Θ.Σ. στίς συγκεκριμένες περιπτώσεις σιωπά, γιατί καί αύτός δέν καταπιάστηκε νά καταγράψει, ώς προϊόν γραφείου, ένα συστηματικό έγχειρίδιο πνευματικής πορείας τοϋ άνθρώπου, άλλά εόκαιριακά έδινε τίς όδηγίες του μέσα άπό ιήν κηρυγματική fi έπιστολιμαίο καθοδήγηση, θεωρούμε πάντως εόλογίσ θεού τό διι έχουμε αυτή ιή σιουδπική πνευματική καθοδήγηση.