Κάλλιστος Γουέαρ, Επίσκοπος Διοκλείας Ο Ορθόδοξος Δρόμος

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Ο ΘΕΟΣ ΩΣ ΤΡΙΑΣ

Η ελπίς μου ο Πατήρ,
καταφυγή μου ο Υιός,
σκέπη μου το Πνεύμα το Άγιον,
Τριάς αγία, δόξα σοι.
(Προσευχή του Αγ. Ιωαννικίου)

Άναρχε άκτιστε Τριάς, αμέριστε Μονάς,
η τρία ούσα και εν Πατήρ, Υιός και Πνεύμα,
εις ο Θεός, προσδέχου τον ύμνον, εκ των
πηλίνων γλωσσών, ως εκ στομάτων φλογερών.
(Από το Τριώδιο)

Ο ΘΕΟΣ ΩΣ ΑΜΟΙΒΑΙΑ ΑΓΑΠΗ

«Πιστεύω εις ένα Θεόν»: έτσι βεβαιώνουμε στην αρχή του «Πιστεύω». Αλλ' αμέσως μετά συνεχίζουμε για να πούμε πολύ περισσότερ' απ' αυτό. Πιστεύω, συνεχίζουμε, σ' ένα Θεό που είναι ταυτόχρονα τρεις, Πατέρας, Υιός και Άγιο Πνεύμα. Υπάρχει μέσα στο Θεό πραγματική διαφοροποίηση αλλά και αληθινή ενότητα. Ο Θεός των Χριστιανών δεν είναι μόνο μία μονάδα αλλά μία ένωση, όχι μόνο ενότητα αλλά και κοινότητα. Υπάρχει μέσα στο Θεό κάτι ανάλογο προς την «κοινωνία». Δεν είναι ένα πρόσωπο μόνο του, που αγαπάει μόνο τον εαυτό του, δεν είναι μία μονάδα που αυτοπεριέχεται ή «Ο Ένας». Είναι ενότητα τριών: τρία ίσα πρόσωπα, που το καθένα κατοικεί μέσα στ' άλλα δύο με τη δύναμη μιας αέναης κίνησης αμοιβαίας αγάπης. Amo ergo sum, «Αγαπώ γι' αυτό υπάρχω»: ο τίτλος του ποιήματος της Kathleen Raine μπορεί να χρησιμέψει σαν ένα υπόδειγμα για το Θεό -την Αγία Τριάδα. Κάτι που ο Shakespeare λέει σχετικά με την αγάπη δύο ανθρώπων θα μπορούσε ν' αποδοθεί επίσης και στη θεϊκή αγάπη των αιωνίων Τριών:

Έτσι αγαπούσαν, σαν η αγάπη μέσα στο ζευγάρι
να μην είχε παρά στο ένα την ουσία·
οι δυό τους διαφορετικοί, αδιαίρετοι ωστόσο
ο αριθμός ήταν νεκρός εκεί, μέσ' στην αγάπη!
Ο τελικός σκοπός της πνευματικής Οδού είναι: εμείς οι άνθρωποι να γίνουμε μέρος αυτής της Τριαδικής περιχώρησης, συνεπαρμένοι τελείως μέσα στον κύκλο της αγάπης που υπάρχει μέσα στο Θεό. Έτσι προσευχήθηκε ο Χριστός στον Πατέρα του, τη νύχτα πριν από τη Σταύρωσή του: «ίνα πάντες εν ώσιν, καθώς, συ, πάτερ, εν εμοί καγώ εν σοι, ίνα και αυτοί εν ημίν ώσιν» (Ιωαν. 17,21).

Γιατί να πιστεύουμε ότι ο Θεός είναι τρία; Δεν είναι πιο εύκολο να πιστεύουμε απλά στη θεϊκή ενότητα, όπως οι Εβραίοι και οι Μωαμεθανοί; Φυσικά είναι ευκολότερο. Το τριαδικό δόγμα βρίσκεται μπροστά μας σαν μια πρόκληση, σαν ένα «πρόβλημα» στην κυριολεξία: είναι, με τα λόγια του Vladimir Lossky, «ένας σταυρός για τους τρόπους της ανθρώπινης σκέψης», και απαιτεί από μας μια ριζική πράξη μετάνοιας -όχι μόνο μια χειρονομία τυπικής συγκατάθεσης, αλλά μία αληθινή αλλαγή νου και καρδιάς.

Γιατί, λοιπόν, να πιστεύουμε στο Θεό ως Τριάδα; Στο προηγούμενο κεφάλαιο είδαμε, ότι οι δύο τρόποι που μπορούν να μας βοηθήσουν πιο πολύ για να μπούμε στο θείο μυστήριο είναι, να βεβαιώσουμε ότι ο Θεός είναι προσωπικός και ότι ο Θεός είναι αγάπη. Τωρα και οι δυό αυτές γνώσεις προϋποθέτουν συμμετοχή και αμοιβαιότητα. Πρώτον, ένα «πρόσωπο» δεν είναι καθόλου το ίδιο πράγμα μ' ένα «άτομο». Απομονωμένοι, ανεξάρτητοι, -κανείς από μας δεν είναι έν' αυθεντικό πρόσωπο αλλ' απλώς ένα άτομο, μία απλή μονάδα όπως καταγράφεται στην απογραφή. Ο εγωκεντρισμός είναι ο θάνατος της αληθινής προσωπικότητας. Ο καθένας γίνεται αληθινό πρόσωπο μόνο όταν σχετίζεται με άλλα πρόσωπα, όταν ζει γι' αυτά και μέσα σ' αυτά. Δεν μπορεί να υπάρξει άνθρωπος, όπως πολύ σωστά έχουν πει, μέχρι να επικοινωνήσουν τουλάχιστον δύο άνθρωποι. Το ίδιο αληθεύει, κατά δεύτερο λόγο, και για την αγάπη. Η αγάπη δεν μπορεί να υπάρξει στην απομόνωση αλλά πρϋποθέτει τον άλλο. Η αγάπη για τον εαυτό μας είναι η άρνηση της αγάπης. Όπως ο Charles Williams δείχνει με τόσον αποστομωτικό τρόπο στο μυθιστόρημά του «Κατέβασμα στην Κόλαση», η αγάπη του εαυτού μας είναι κόλαση· γιατί, σ' έσχατη ανάλυση, η αγάπη του εαυτού μας δείχνει το τέλος κάθε χαράς και κάθε νοήματος. Κόλαση δεν είναι οι άλλοι άνθρωποι· κόλαση είναι ο εαυτός μου, όταν είναι αποκομένος απ' τους άλλους με τον εγωκεντρισμό.

Ο Θεός είναι πολύ καλύτερος απ' το καλύτερο που ξέρουμε για τον εαυτό μας. Αν το πιο πολύτιμο στοιχείο στην ανθρώπινη ζωή μας είναι η σχέση του «Εγώ και Σύ», τότε δεν μπορούμε παρά ν' αποδώσουμε αυτή την ίδια σχέση, ως ένα σημείο, στην αιώνια ύπαρξη του ίδιου του Θεού. Και αυτό είναι ακριβώς που εννοεί το δόγμα της Αγίας Τριάδος. Στο εσώτατο της θεϊκής ζωής, προαιώνια ο Θεός ξέρει τον εαυτό του ως «Εγώ και Συ», με τριπλό τρόπο και χαίρεται διαρκώς μ' αυτή τη γνώση.

Όλα , λοιπόν, όσα εννοούνται από την περιορισμένη δυνατότητα κατανόησης του ανθρώπινου προσώπου και της ανθρώπινης αγάπης, αυτά τα βεβαιώνουμε επίσης και για τον θεό-Τριάδα, προσθέτοντας ότι σχετικά μ' αυτόν αυτά τα πράγματα σημαίνουν άπειρα περισσότερα απ' αυτά που μπορούμε να φανταστούμε ποτέ.

Προσωπικότητα και αγάπη σημαίνουν ζωή, κίνηση, ανακάλυψη. Επομένως το Τριαδικό δόγμα εννοεί ότι θάπρεπε να σκεφτόμαστε τον Θεό με δυναμικούς παρά με στατικούς όρους. Ο Θεός δεν είναι μόνο ακινησία, γαλήνη, αναλλοίωτη τελειότητα. Για τις εικόνες που θα μας έδειχναν τον Τριαδικό Θεό, θάπρεπε να παρατηρούμε πιο πολύ τον άνεμο, το νερό που τρέχει, τις φλόγες της φωτιάς που δεν ησυχάζουν ποτέ. Μια προσφιλής αναλογία για την Τριάδα υπήρξε πάντα εκείνη με τους τρεις δαυλούς που καίνε με μια μόνο φλόγα. Μας λένε τα Αποφθέγματα των Πατέρων της Ερήμου πως ένας αδελφός ήρθε κάποτε να μιλήσει με τον Αββά Ιωσήφ του Πανεφώ. «Αββά» είπε ο επισκέπτης, «ανάλογα με τη δύναμή μου τηρώ ένα ταπεινό κανόνα προσευχής και νηστείας, μελέτης και σιωπής, και όσο μπορώ κρατώ τον εαυτό μου αγνό ως προς τις σκέψεις. Τι περισσότερο μπορώ να κάνω;» Σε απάντηση, ο Αββάς Ιωσήφ σηκώθηκε και ύψωσε τα χέρια του προς τον ουρανό· και τα δάχτυλά του έγιναν σαν δέκα δάδες αναμένες. Και ο γέροντας είπε στον αδελφό: «Αν επιθυμείς, μπορείς να γίνεις ολόκληρος σαν μια φλόγα». Αν αυτή η εικόνα της ζωντανής φλόγας μας βοηθάει να καταλάβουμε τη φύση του ανθρώπου στο ύψιστό της σημείο, δεν μπορεί να εφαρμοστεί και για το Θεό; Τα τρία πρόσωπα της Τριάδος είναι «απόλυτα σαν μια φλόγα».

Αλλά τελικά η λιγότερο παραπλανητική εικόνα θα βρεθεί όχι στο φυσικό κόσμο, έξω από μας, αλλά στην ανθρώπινη καρδιά. Η καλύτερη αναλογία είναι αυτή με την οποία αρχίσαμε: η εμπειρία που έχουμε όταν ενδιαφερόμαστε έντονα για ένα άλλο πρόσωπο, και η γνώση ότι η αγάπη μας βρίσκει ανταπόκριση.


ΤΡΙΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΣΕ ΜΙΑ ΟΥΣΙΑ.

«Εγώ και ο Πατήρ εν εσμέν», είπε ο Χριστός (Ιωαν. 10,30). Τι εννοούσε; Για μιαν απάντηση κοιτάζουμε αρχικά στις δύο πρώτες από τις εφτά Οικουμενικές Συνόδους: στη Σύνοδο της Νικαίας (325), στην πρώτη Σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη (381), και στο Σύμβολο της Πίστεως που διαμόρφωσαν. Η κεντρική και αποφασιστική κατάφαση στο «Πιστεύω» είναι ότι ο Ιησούς Χριστός είναι «Θεός αληθινός εκ Θεού αληθινού», «ομοούσιος» με τον Θεό Πατέρα. Με άλλα λόγια, ο Ιησούς Χριστός είναι ίσος με τον Πατέρα: είναι Θεός με την ίδια έννοια που ο Πατέρας είναι Θεός, κι όμως δεν είναι δύο Θεοί αλλά ένας. Αναπτύσσοντας αυτή τη διδασκαλία, οι Έλληνες Πατέρες του τέλους του 4ου αιώνα είπαν τα ίδια για το Άγιο Πνεύμα: είναι επίσης αληθινά Θεός, «ένας στην ουσία» με τον Πατέρα και τον Υιό. Αλλά αν και ο Πατέρας, ο Υιός και το Πνεύμα είναι ένας μόνο Θεός, όμως ο καθένας τους προαιώνια είναι ένα πρόσωπο, ένα σαφές κέντρο συνειδητής ατομικότητας. Ο Τριαδικός Θεός επομένως πρέπει να περιγραφεί ως «τρία πρόσωπα σε μια ουσία». Υπάρχει αιώνια στο Θεό αληθινή ενότητα συνδυασμένη με αυθεντικά προσωπική διαφοροποίηση: ο όρος ουσία δείχνει την ενότητα και ο όρος πρόσωπον δείχνει τη διαφοροποίηση. Ας προσπαθήσουμε να καταλάβουμε τι υποδηλώνεται μ' αυτή την κάπως δυσνόητη γλώσσα, γιατί το δόγμα της Αγίας Τριάδος είναι ζωτικό για τη σωτηρία μας.

Ο Πατέρας, ο Υιός και το Πνεύμα είναι ένα στην ουσία όχι μόνο υπό την έννοια ότι και οι τρεις είναι πρότυπα της ίδιας ομάδας ή γενικής κατηγορίας, αλλά υπό την έννοια ότι σχηματίζουν μία, μοναδική, ιδιαίτερη πραγματικότητα. Σ' αυτή την άποψη υπάρχει μία σημαντική διαφορά ανάμεσα στην έννοια, κατά την οποία τα τρία θεϊκά πρόσωπα είναι ένα, και στην έννοια κατά την οποία τρία πρόσωπα ανθρώπινα θα μπορούσαν να οριστούν ως ένα.

Τρία ανθρώπινα πρόσωπα, ο Πέτρος, ο Ιάκωβος και ο Ιωάννης ανήκουν στην ίδια γενική κατηγορία «άνθρωπος». Όμως όσο στενά κι αν συνεργάζονται, ο καθένας διατηρεί τη δική του θέληση και τη δική του ενέργεια, δρώντας σύμφωνα με τη δική του χωριστή δύναμη πρωτοβουλίας. Με δυο λέξεις είναι τρεις άνδρες και όχι ένας. Αλλά στην περίπτωση των τριών προσώπων της Τριάδος, δεν συμβαίνει αυτό. Υπάρχει διάκριση, αλλά ποτέ χωρισμός. ο Πατέρας, ο Υιός και το Πνεύμα, έτσι βεβαιώνουν οι άγιοι, ακολουθώντας τη μαρτυρία της Γραφής -έχουν μόνο μία θέληση και όχι τρεις, μόνο μία ενέργεια και όχι τρεις. Κανείς από τους τρεις δεν ενεργεί ποτέ χωριστά, δίχως τους άλλους δύο. Δεν είναι τρεις Θεοί, αλλά ένας Θεός.

Όμως, αν και τα τρία πρόσωπα ποτέ δεν ενεργούν χωριστά το ένα από το άλλο, υπάρχει στο Θεό πραγματική διαφοροποίηση όπως και ιδιαίτερη ενότητα. Από την εμπειρία που έχουμε για το Θεό στο έργο της ζωής μας, ενώ βρίσκουμε ότι οι τρεις ενεργούν πάντα μαζί, όμως ξέρουμε ότι ο καθένας ενεργεί μέσα μας με διαφορετικό τρόπο. Αισθανόμαστε το Θεό σαν τρεις μέσα σ' ένα και πιστεύουμε ότι αυτή η τριπλή διαφοροποίηση στην εξωτερική ενέργεια του Θεού αντανακλά μια τριπλή διαφοροποίηση στην εσωτερική του ζωή. Η διάκριση μεταξύ των τριών προσώπων πρέπει να θεωρηθεί σαν μια αιώνια διάκριση που υφίσταται μέσα στη φύση του ίδιου του Θεού· δεν έχει σχέση μόνο με την εξωτερική του δραστηριότητα μέσα στον κόσμο. Ο Πατέρας, ο Υιός και το Πνεύμα δεν είναι μόνο «τρόποι» ή «διαθέσεις» της θεότητας, δεν είναι μόνο μάσκες που ο Θεός προσλαμβάνει για ένα διάστημα για τις συναλλαγές του με τη δημιουργία και μετά τις εγκαταλείπει. Αντίθετα είναι τρία, ισότιμα και συναΐδια, πρόσωπα. Ένας ανθρώπινος πατέρας είναι μεγαλύτερος απ' το παιδί του, αλλά όταν μιλάμε για το Θεό ως «Πατέρα» και «Υιό» δεν πρέπει να κατανοούμε τους όρους στην κυριολεξία. Βεβαιώνουμε για τον Υιό, «Δεν υπήρξε χρόνος κατά τον οποίο δεν υφίστατο». Και το ίδιο λέγεται για το Πνεύμα.

Ο καθένας από τους τρεις είναι πλήρης και τέλειος Θεός. Κανείς δεν είναι περισσότερο ή λιγότερο Θεός από τους άλλους. Ο καθένας κατέχει όχι το ένα τρίτο της θεότητας, αλλά ολόκληρη τη θεότητα στην ολότητά της· όμως, ο καθένας ζει και είναι αυτή η ίδια η θεότητα, με το δικό του διακριτικό και προσωπικό τρόπο.

Τονίζοντας αυτή την τριαδική ενότητα μέσα στη διαφοροποίηση, ο άγ. Γρηγόριος Νύσσης γράφει:

Όλα όσα είναι ο Πατέρας, τα βλέπουμε αποκαλυμένα στον Υιό· όλα όσα είναι του Υιού, είναι επίσης και του Πατέρα· γιατί όλος ο Υιός κατοικεί μέσα στον Πατέρα, και έχει ολόκληρο τον Πατέρα που κατοικεί μέσα του... Ο Υιός που υπάρχει πάντα μέσα στον Πατέρα δεν μπορεί ποτέ να χωριστεί απ' αυτόν, ούτε μπορεί το Πνεύμα ποτέ να χωριστεί από τον Υιό, που ενεργεί το κάθε τι μέσω του Πνεύματος. Αυτός που δέχεται τον Πατέρα, δέχεται ταυτόχρονα και τον Υιό και το Πνεύμα. Είναι αδύνατο ν' αντιμετωπίσουμε οποιοδήποτε είδος διαίρεσης ή διάζευξης ανάμεσά τους: δεν μπορούμε να σκεφτούμε τον Υιό χωριστά από τον Πατέρα, ούτε να χωρίσουμε το Πνεύμα από τον Υιό. Υπάρχει ανάμεσα στους τρεις μία μετοχή και μία διαφοροποίηση που είναι πέρα από λόγια και κατανόηση. Η διάκριση ανάμεσα στα πρόσωπα δεν βλάπτει τη μοναδικότητα της φύσης, ούτε η μετεχόμενη ενότητα της ουσίας οδηγεί σε μια σύγχυση ανάμεσα στα διακριτικά, χαρακτηριστικά των προσώπων. Μην εκπλήττεσαι που θα μιλήσουμε για τη θεότητα σαν να ήταν ταυτόχρονα και ενοποιημένη και διαφοροποιημένη. Χρησιμοποιώντας γρίφους αντιμετωπίζουμε μία παράξενη και παράδοξη διαφορά μέσα στην ενότητα και ενότητα μέσαστη διαφοροποίηση.

«Χρησιμοποιώντας γρίφους...»: Ο άγ. Γρηγόριος προσπαθεί να τονίσει με έμφαση, ότι το Τριαδικό δόγμα είναι «παράδοξο» και βρίσκεται «πέρα από λόγια και κατανόηση». Είναι κάτι που μας έχει αποκαλυφθεί από το Θεό και όχι κάτι που αποδείχθηκε από τη δική μας λογική. Μπορούμε να το υπαινιχθούμε με ανθρώπινη γλώσσα, αλλά δεν μπορούμε να το εξηγήσουμε με πληρότητα. Οι λογικές μας δυνάμεις είναι ένα δώρο του Θεού και πρέπει να τις χρησιμοποιήσουμε όλες· αλλά θάπρεπε ν' αναγνωρίσουμε τα όριά τους. Η Τριάς δεν είναι μια φιλοσοφική θεωρία αλλά ο ζωντανός Θεός που λατρεύουμε· και έτσι φτάνουμε σ' ένα σημείο καθώς πλησιάζουμε προς την Τριάδα όπου η επιχειρηματολογία και η ανάλυση πρέπει να δώσουν τη θέση τους στη σιωπηλή προσευχή. Σιγησάτω πάσα σαρξ βροτεία και στήτω μετά φόβου και τρόμου» (Λειτουργία του Αγίου Ιακώβου).


ΠΡΟΣΩΠΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ

Το πρώτο πρόσωπο της Τριάδος,, ο Θεός Πατέρας, είναι η κρήνη της Θεότητας, η πηγή, αιτία ή αρχή της προέλευσης για τα άλλα δύο πρόσωπα. Είναι ο σύνδεσμος της ενότητας ανάμεσα στους τρεις: Υπάρχει ένας Θεός επειδή υπάρχει ένας Πατέρας. «Η ένωση είναι ο Πατέρας, από τον οποίο και προς τον οποίο η τάξη των προσώπων διανύει την πορεία της» (άγ. Γρηρόριος ο Θεολόγος). Από τα άλλα δύο πρόσωπα το καθένα ορίζεται με όρους, ανάλογα με τη σχέση τους προς τον πατέρα: ο Υιός «γεννάται» από τον Πατέρα, το Πνεύμα «εκπορεύεται» από τον Πατέρα. Στη Λατινική Δύση, συνήθως πιστεύεται ότι το Πνεύμα προέρχεται «από τον Πατέρα και από τον Υιό»· και η λέξη filioque («και εκ του Υιού») έχει προστεθεί στο Λατινικό κείμενο του «Πιστεύω». Η Ορθοδοξία θεωρεί το filioque όχι μόνο μιαν ανεύθυνη προσθήκη -γιατί εισχώρησε στο «Πιστεύω» δίχως τη συναίνεση της Χριστιανικής Ανατολής- αλλά επίσης φρονεί ότι το δόγμα της «διπλής εκπόρευσης» όπως κοινά λέγεται, είναι θεολογικά ανακριβές και πνευματικά βλαβερό. Σύμφωνα με τους Έλληνες Πατέρες του 4ου αι., που η Ορθόδοξη Εκκλησία ακολουθεί ως σήμερα, ο Πατέρας είναι η μόνη πηγή και το πεδίο της ενότητας μέσα στη Θεότητα. Με το να θεωρήσουμε τον Υιό πηγή όπως τον Πατέρα, ή σε συνδυασμό μ' αυτόν, ριψοκινδυνεύουμε μία σύγχυση στα διακριτικά χαρακτηριστικά των προσώπων (ιδιώματα).

Το δεύτερο πρόσωπο της Τριάδος είναι οΥιός του Θεού, ο «Λόγος» του. Μιλώντας μ' αυτό τον τρόπο για το Θεό ως Υιό και Πατέρα, πρέπει αμέσως να υπονοήσουμε μια κίνηση αμοιβαίας αγάπης, σαν αυτή που σημειώσαμε προηγουμένως. Συνεπάγεται ότι προαιώνια ο ίδιος ο Θεός, ως Υιός, σε υιϊκή υπακοή και αγάπη αποδίδει στο Θεό Πατέρα την ύπαρξη που ο Πατέρας από πατρική αυτοδιάθεση αιώνια τον γεννά.

Είναι μέσα και μέσω του Υιού που ο Πατέρας μας αποκαλύπτεται: «Εγώ ειμί η οδός και η αλήθεια και η ζωή· ουδείς έρχεται προς τον πατέρα ει μη δι' εμού» (Ιωαν. 14,6). Αυτός είναι που γεννήθηκε στη γη σαν άνθρωπος από την Παρθένο Μαρία, στην πόλη της Βηθλεέμ. Αλλά ως Λόγος του Θεού εργάζεται επίσης και πριν από την Ενσάρκωση. Αυτός είναι η αρχή της τάξης και του σκοπού που διαπερνά όλα τα πράγματα έλκοντάς τα σε ενότητα με το Θεό και κάνοντας έτσι το σύμπαν έναν «κόσμο», έναρμονικό και ολοκληρωμένο σύνολο. Ο Δημιουργός-Λόγος έχει προσδώσει σε κάθε δημιούργημα τον δικό του ενυπάρχοντα λόγο ή εσωτερική αρχή που το διαφοροποιεί απόλυτα, και που ταυτόχρονα το ελκύει και το κατευθύνει προς τον Θεό. Το ανθρώπινο έργο μας ως τεχνιτών ή κατασκευαστών είναι να διακρίνουμε αυτόν το λόγο που κατοικεί στο κάθε πράγμα και να τον αφήσουμε να εκδηλωθεί· δεν προσπαθούμε να κυριαρχούμε αλλά να συνεργαζόμαστε.

Το τρίτο πρόσωπο είναι το Άγιο Πνεύμα, ο «άνεμος» ή η «αναπνοή» του Θεού. Ενώ αντιλαμβανόμαστε την ανισότητα των τυπικών κατατάξεων, θα μπορούσαμε ίσως να πούμε ότι το Πνεύμα είναι ο Θεός μέσα μας, ο Υιός είναι ο Θεός μαζί μας, και ο Πατέρας, ο Θεός πάνω ή περ' από μας. Όπως και ο Υιός μας δείχνει τον Πατέρα, έτσι και το Πνεύμα μας δείχνει τον Υιό, παρουσιάζοντάς τον σε μας. Όμως η σχέση είναι αμοιβαία. Το Πνεύμα μας παρουσιάζει τον Υιό, αλλά ο Υιός ειν' εκείνος που μας στέλνει το Πνεύμα. (Σημειώνουμε ότι υπάρχει μία διάκριση ανάμεσα στην «αιώνια εκπόρευση» του Πνεύματος και στην «εγκόσμια αποστολή» του. Το Πνεύμα στέλνεται στον κόσμο, εν χρόνω, από τον Υιό, αλλά, όσον αφορά την προέλευσή του μέσα στην αιώνια ζωή της Τριάδος, το Πνεύμα εκπορεύεται από τον Πατέρα μόνο).

Χαρακτηρίζοντας το καθένα από τα τρία πρόσωπα, ο Συνέσιος Κυρηνείας γράφει:

Χαίρε, Πατέρα, πηγή του Υιού,
Υιέ, εικόνα του Πατέρα·
Πατέρα, το έδαφος όπου στέκεται ο Υιός,
Υιέ, η σφραγίδα του Πατέρα·
Πατέρα, η δύναμη του Υιού,
Υιέ, η ομορφιά του Πατέρα·
Πάναγνο Πνεύμα, σύνδεσμε ανάμεσα
στον Πατέρα και τον Υιό.
Στείλε, ω Χριστέ, το Πνεύμα, στείλε
τον Πατέρα στην ψυχή μου·
πότισε τη στεγνή μου καρδιά μ' αυτή τη δροσιά,
το πιο καλό απ' όλα τα δώρα σου.

*

Γιατί να μιλάμε για το Θεό ως Πατέρα και Υιό και όχι ως Μητέρα και Θυγατέρα; Η ίδια η Θεότητα δεν έχει ούτε ανδρικότητα ούτε θηλυκότητα. Αν και τ' ανθρώπινα χαρακτηριστικά του φύλου μας σαν άνδρα και γυναίκας αντανακλούν, στο υψηλότερο και πιο αληθινό σημείο τους, μιαν άποψη της θείας ζωής, όμως στο Θεό δεν υπάρχει κανένα στοιχείο φύλου. Όταν, επομένως, μιλάμε για το Θεό ως Πατέρα, δεν μιλάμε κατά κυριολεξία, αλλά συμβολικά. Όμως γιατί θάπρεπε νάναι τα σύμβολα αρσενικά παρά θηλυκά; Γιατί να καλούμε το Θεό «αυτός» και όχι «αυτή»; Πράγματι, οι Χριστιανοί μερικές φορές έχουν προσδώσει «μητρική γλώσσα» στο Θεό. Ο Αφραάτ, ένας από τους πρώτους Σύρους Πατέρες, μιλάει για την αγάπη του πιστού προς «τον Θεό Πατέρα του και το Άγιο Πνεύμα Μητέρα του», ενώ στη Μεσαιωνική Δύση, βλέπουμε την Lady Julian του Νοrwich να βεβαιώνει: «Ο Θεός αγάλλεται που είναι ο Πατέρας μας, και ο Θεός αγάλλεται που είναι η Μητέρα μας». Αλλ' αυτές είναι εξαιρέσεις. Σχεδόν πάντα ο συμβολισμός που χρησιμοποιήθηκε για το Θεό από τη Βίβλο και μέσα στη λατρεία της Εκκλησίας υπήρξε αρσενικού γένους.

Δεν μπορούμε ν' αποδείξουμε μ' επιχειρήματα γιατί αυτό θάπρεπε νάναι έτσι· ωστόσο, παραμένει ένα γεγονός στη Χριστιανική μας εμπειρία, ότι ο Θεός έχει βάλει τη σφραγίδα του πάνω σε ορισμένα σύμβολα και όχι πάνω σε άλλα. Τα σύμβολα δεν τα διαλέγουμε εμείς· μας έχουν αποκαλυφθεί και δοθεί. Ένα σύμβολο μπορεί να επαληθευθεί, να βιωθεί, να γίνει αντικείμενο προσευχής -αλλά όχι ν' αποδειχτεί λογικά. Αυτά τα «δεδομένα» σύμβολα, όμως, ενώ δεν μπορούν ν' αποδειχτούν δεν είναι καθόλου αυθαίρετα. Όπως τα σύμβολα στο μύθο, στη φιλολογία και την τέχνη, τα θρησκευτικά μας σύμβολα φτάνουν βαθιά μέσα στις κρυμένες ρίζες της ύπαρξής μας και δεν μπορούν ν' αλλάξουν δίχως βαρυσήμαντες συνέπειες. Αν, για παράδειγμα, αρχίζαμε να λέμε«Μήτερ ημών η εν τοις ουρανοίς», αντί του «Πάτερ ημών», δεν θ' αλλοιώναμε μόνο ένα συμπτωματικό κομμάτι μιας φαντασίας αλλά θ' αντικαθιστούσε το Χριστιανισμό μ' ένα νέο είδος θρησκείας. Μία Μητέρα Θεά δεν είναι ο Κύριος της Χριστιανικής Εκκλησίας.

Γιατί θάπρεπε ο Θεός νάναι μια κοινωνία τριών θεϊκών προσώπων, ούτε περισσοτέρων ούτε λιγοτέρων; Εδώ πάλι δεν μπορεί να υπάρξει λογική απόδειξη. Το τριαδικό του Θεού είναι κάτι δεδομένο ή αποκαλυμένο σε μας μέσα στη Γραφή, στην Αποστολική Παράδοση, και στην εμπειρία των αγίων διά μέσου των αιώνων. Ό,τι έχουμε να κάνουμε είναι να επαληθεύσουμε αυτό το δεδομένο γεγονός μεσ' από τη δική μας ζωή προσευχής.

Ποια είναι ακριβώς η διαφορά ανάμεσα στη «γέννηση» του Υιού και στην «εκπόρευση» του Πνεύματος; «Ο τρόπος της γέννησης και ο τρόπος της εκπόρευσης είναι ακατανόητος», λέει ο άγ. Ιωάννης ο Δαμασκηνός. «Μας έχουν πει ότι υπάρχει μία διαφορά ανάμεσα στη γέννηση και την εκπόρευση, αλλά δεν καταλαβαίνουμε καθόλου ποια είναι η φύση αυτή της διαφοράς». Αν ο άγ. Ιωάννης ο Δαμασκηνός ομολογούσε τη σύγχυση του, πόσο μάλλον εμείς. Οι όροι «γέννηση» και «εκπόρευση» είναι συμβατικά σημάδια για μια πραγματικότητα περ' απ' την αντίληψη του λογικού μας μυαλού. «Το λογικό μας μυαλό είναι αδύνατο, και η γλώσσα μας ακόμη πιό αδύνατη», παρατηρεί ο Μέγας Βασίλειος. «Είναι πιο εύκολο να μετρήσεις ολόκληρη τη θάλασσα μ' ένα μικροσκοπικό κουπάκι, από το να συλλάβεις την άφατη μεγαλειότητα του Θεού με το ανθρώπινο μυαλό». Αλλά, ενώ δεν μπορούν να ερμηνευτούν πλήρως αυτά τα σημάδια (όπως είπαμε), μπορούν να επαληθευτούν. Στη συνάντησή μας με το Θεό την ώρα της προσευχής ξέρουμε ότι το Πνεύμα δεν είναι το ίδιο με τον Υιό, ακόμη κι αν δεν μπορούμε να ορίσουμε ακριβώς με λόγια ποια είναι η διαφορά.


ΤΑ ΔΥΟ ΧΕΡΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟY

Ας προσπαθήσουμε να διευκρινήσουμε το Τριαδικό δόγμα κοιτάζοντας τα Τριαδικά σχήματα στην ιστορία της σωτηρίας και στη δική μας ζωή προσευχής.

Τα τρία πρόσωπα, όπως είδαμε, εργάζονται πάντα μαζί κι έχουν μια θέληση και μιαν ενέργεια. Ο άγ. Ειρηναίος μιλάει για τον Υιό και το Πνεύμα, σαν τα δυο «χέρια» του Θεού Πατέρα· και σε κάθε δημιουργική και αγιαστική πράξη ο Πατέρας χρησιμοποιεί ταυτόχρονα και τα δυο αυτά «χέρια». Η Γραφή και η λατρεία δίνουν επανειλημένα παραδείγματα γι αυτό.


1. Δημιουργία.

«Τω λόγω του Κυρίου οι ουρανοί εστερεώθησαν και τω πνεύματι του στόματος αυτού πάσα η δύναμις αυτών» (Ψαλμ. 32,6). Ο Θεός Πατέρας δημιουργεί με το «Λόγο» του (το δεύτερο πρόσωπο) και με το «Πνεύμα» του (το τρίτο πρόσωπο). Τα «δύο χέρια» του Πατέρα εργάζονται μαζί για τη διαμόρφωση του σύμπαντος. Για το Λόγο λέγεται, «πάντα δι' αυτού εγένετο»), για το Πνεύμα λέγεται ότι στη δημιουργία «εκάλυπτε» ή «επεφέρετο επάνω του ύδατος» (Γεν. 1,2). Όλα τα δημιουργήματα έχουν τη σφραγίδα της Τριάδος.


2. Ενσάρκωση.

Στον Ευαγγελισμό ο Πατέρας στέλνει το Άγιο Πνεύμα στην Υπερευλογημένη Παρθένο Μαρία, και αυτή συλλαμβάνει τον αιώνιο Υιό του Θεού (Λουκ. 1,35). Επομένως, η πρόσληψη της ανθρώπινης φύσης μας από το Θεό είναι Τριαδικό έργο. Το Πνεύμα στέλνεται από τον Πατέρα για να πραγματοποιήσει την παρουσία του Υιού μέσα στη μήτρα της Παρθένου. Η ενσάρκωση, θα έπρεπε να προστεθεί, δεν είναι μόνο έργο της Τριάδος αλλά επίσης έργο της ελεύθερης θέλησης της Μαρίας. Ο Θεός περίμενε την εκούσια συγκατάθεσή της που εκφράστηκε με τα λόγια: «Ιδού η δούλη του Κυρίου· γένοιτό μοι κατά το ρήμα σου» (Λουκ. 1,38)· και αν αυτή η συναίνεση δεν είχε δοθεί, η Μαρία δεν είχε γίνει Μητέρα του Θεού. Η θεία Χάρη δεν καταστρέφει την ανθρώπινη ελευθερία αλλά την επιβεβαιώνει.


3. Η Βάπτιση του Χριστού.

Στην Ορθόδοξη παράδοση αυτή θεωρείται αποκάλυψη της Τριάδος. Η φωνή του Πατέρα από τον ουρανό μαρτυρεί για τον Υιό λέγοντας, «Ούτός εστιν ο υιός μου ο αγαπητός, εν ω ευδόκησα». και την ίδια στιγμή το Άγιο Πνεύμα, με τη μορφή ενός περιστεριού κατεβαίνει από τον Πατέρα και αναπαύεται στον Υιό (Ματθ. 3, 16-17). Έτσι η Ορθόδοξη Εκκλησία ψάλλει τα Θεοφάνεια (6 Ιανουαρίου), στη γιορτή της Βαπτίσεως του Χριστού:

Εν Ιορδάνη βαπτιζομένου σου, Κύριε,
η της Τριάδος εφανερώθη προσκύνησις·
του γαρ Γεννήτορος η φωνή προσεμαρτύρει σοι,
αγαπητόν σε Υιόν ονομάζουσα·
και το Πνεύμα εν είδει περιστεράς
εβεβαίου του λόγου το ασφαλές.
Ο επιφανείς, Χριστέ ο Θεός,
και τον κόσμον φωτίσας, δόξα σοι.


Η Μεταμόρφωση του Χριστού.

Κι αυτή επίσης είναι ένα τριαδικό γεγονός. Η ίδια σχέση επικρατεί ανάμεσα στα τρία προσωπα όπως στο βάπτισμα. Ο Πατέρας μαρτυρεί από τον ουρανό, «ούτός εστιν ο Υιός μου ο αγαπητός, εν ω ευδόκησα· αυτού ακούετε» (Ματθ. 17,5), ενώ, όπως πριν το πνεύμα κατέρχεται στον Υιό, αυτή τη φορά κατέρχεται σαν ένα σύννεφο φωτός (Λουκ. 9,34). Καθώς βεβαιώνουμε σ' έναν από τους ύμνους γι' αυτή τη γιορτή (6 Αυγούστου):

Φως αναλλοίωτον, Λόγε, φωτός Πατρός αγεννήτου,
εν τω φανέντι φωτί σου σήμερον εν Θαβωρίω,
φως είδομεν τον Πατέρα, φως και το Πνεύμα,
φωταγωγούν πάσαν κτίσιν.


5. Η Ευχαριστιακή Επίκληση.

Το ίδιο Τριαδικό σχήμα που εμφανίζεται στον Ευαγγελισμό, τη Βάπτιση και τη Μεταμόρφωση, παρουσιάζεται με τον ίδιο τρόπο στην κορυφαία στιγμή της Ευχαριστίας, στην επίκληση του Αγίου Πνεύματος. Με λόγια που απευθύνονται στον Πατέρα, ο ιερέας που ιερουργεί λέει στη Λειτουργία του αγ. Ιωάννου του Χρυσοστόμου:

Έτι προσφέρομέν σοι την λογικήν ταύτην
και αναίμακτον λατρείαν, και παρακαλούμεν σε,
και δεόμεθα και ικετεύομεν· κατάπεμψον
το Πνεύμά σου σου το Άγιον εφ' ημάς
και επί τα προκείμενα δώρα ταύτα.
Και ποίησον τον μεν Άρτον τούτον,
τίμιον Σώμα του Χριστού σου,
το δε εν τω Ποτηρίω τούτω
τίμιον Αίμα του Χριστού σου,
μεταβαλών τω Πνεύματί σου τω Αγίω.

Όπως στον Ευαγγελισμό, έτσι και στην προέκταση της Ενσάρκωσης του Χριστού στην Ευχαριστία, ο Πατέρας στέλνει το Άγιο Πνεύμα, για να τονίσει την παρουσία του Υιού στα καθαγιασμένα δώρα. Εδώ, όπως πάντα, τα τρία πρόσωπα της Τριάδος εργάζονται μαζί.


ΙΚΕΤΕΥΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΤΡΙΑΔΑ

Όπως υπάρχει μια Τριαδική δομή στην ευχαριστιακή επίκληση, έτσι επίσης υπάρχει σ' όλες σχεδόν τις προσευχές της Εκκλησίας. Οι εναρκτήριες επικλήσεις που χρησιμοποιούνται από τους Ορθοδόξους στις καθημερινές τους προσευχές κάθε πρωΐ και βράδυ, έχουν ένα απαράβατο Τριαδικό πνεύμα. Είναι τόσο οικείες αυτές οι προσευχές και επαναλαμβάνονται τόσο συχνά που είναι εύκολο να παραβλέψουμε τον αληθινό τους χαρακτήρα, που είναι δοξολογία της Αγίας Τριάδος. Αρχίζουμε ομολογώντας το Θεό -τρεις σε ένα- καθώς κάνουμε το σημείο του Σταυρού με τις λέξεις:

Εις το όνομα του Πατρός, και του Υιού,
και του Αγίου Πνεύματος.

Έτσι, την αρχή-αρχή κάθε καινούργιας μέρας τη θέτουμε κάτω από την προστασία της Τριάδος. Έπειτα λέμε, «Δόξα σοι, ο Θεός ημών, δόξα σοι» -η νέα μέρα αρχίζει με γιορταστική διάθεση, χαρά, ευχαριστία. Ακολουθεί μια προσευχή στο Άγιο Πνεύμα, «Βασιλεύ ουράνιε...». Έπειτα επαναλαμβάνουμε τρεις φορές:

Άγιος ο Θεός,
Άγιος Ισχυρός,
Άγιος Αθάνατος,
ελέησον ημάς.
Το τριπλό «άγιος» υπενθυμίζει τον ύμνο «Άγιος, άγιος, άγιος», που έψαλαν τα Σεραφίμ στο όραμα του Ησαΐα (Ησ. 6,3), και τα τέσσερα αποκαλυπτικά θηρία στην Αποκάλυψη του Αγ. Ιωάννη του Θεολόγου (Αποκ. 4,8). Σ' αυτό το «άγιος» που επαναλαμβάνεται τρεις φορές, υπάρχει μια επίκληση των αιωνίων Τριών. Αυτό ακολουθείται, στις καθημερινές μας προσευχές, από την πιο συχνή απ' όλες τις λειτουργικές φράσεις, «Δόξα Πατρί, και Υιώ, και Αγίω Πνεύματι...» Εδώ, πάνω απ' όλα, δεν πρέπει να επιτρέψουμε στην εξοικείωση να προκαλέσει περιφρόνηση. Κάθε φορά που χρησιμοποιείται αυτή η φράση, είναι ζωτικό να ξαναθυμόμαστε το πραγματικό του νόημα που είναι η δοξολογία της Τριάδος. Η Δοξολογία, ακολουθείται από μιαν άλλη προσευχή στα τρία πρόσωπα:

Παναγία Τριάς, ελέησον ημάς.
Κύριε, ιλάσθητι ταις αμαρτίαις ημών.
Δέσποτα, συγχώρησον τας ανομίας ημίν.
Άγιε, επίσκεψαι και ίασαι τας ασθενείας ημών,
ένεκεν του ονόματός σου.

Έτσι συνεχίζονται οι καθημερινές μας προσευχές. Σε κάθε βήμα υπονοείται ή εκφράζεται καθαρά μία Τριαδική δομή, μια διακήρυξη του Θεού ως ενός μέσα σε τρεις. Σκεφτόμαστε την Τριάδα, απευθυνόμαστε στην Τριάδα, αναπνέουμε την Τριάδα.

Υπάρχει επίσης μια Τριαδική διάσταση στην πιο αγαπημένη από τις σύντομες Ορθόδοξες προσευχές, στην Προσευχή του Ιησού, μία «προσεύχη βέλος» που χρησιμοποιείται και όταν εργαζόμαστε και στις ώρες της ησυχίας. Στην πιο κοινή της μορφή είναι:

Κύριε Ιησού Χριστέ, Υιέ Θεού, ελέησόν με τον αμαρτωλόν.

Αυτή είναι, στην εξωτερική της μορφή, μια προσευχή στο δεύτερο πρόσωπο της Τριάδος, τον Κύριο Ιησού Χριστό. Αλλά τα δυο άλλα πρόσωπα είναι επίσης παρόντα, αν και ονομάζονται. Γιατί, μιλώντας για τον Ιησού ως «Υιό του Θεού», υποδηλώνουμε τον Πατέρα του· και το Πνεύμα επίσης συμπεριλαμβάνεται στην προσευχή μας, αφού «ουδείς δύναται ειπείν, Κύριος Ιησούς, ει μη εν πνεύματι αγίω» (Α' Κορινθ. 12,3). Η Προσευχή του Ιησού δεν είναι μόνο Χριστοκεντρική, αλλά Τριαδική.


ΖΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΤΡΙΑΔΑ

«Η προσευχή είναι δράση» (Tito Colliander). «Τι είναι καθαρή προσευχή; Η προσευχή που είναι σύντομη σε λόγια αλλά πλούσια σε πράξεις. Γιατί αν οι πράξεις σου δεν ξεπερνούν τις ικεσίες σου, τότε οι προσευχές σου είναι απλές λέξεις και ο σπόρος των χεριών δεν υπάρχει μέσα τους» (Αποφθέγματα των Πατέρων της Ερήμου)

Αν η προσευχή πρόκειται να μεταβληθεί σε πράξη, τότε αυτή η Τριαδική πίστη που εμποτίζει όλη την προσευχή μας πρέπει να διακηρύσσεται στην καθημερινή μας ζωή. Λίγο πριν απαγγείλουμε το «Πιστεύω» στην Ευχαριστιακή Λειτουργία, λέμε αυτά τα λόγια: «Αγαπήσωμεν αλλήλους, ίνα εν ομονοία ομολογήσωμεν, Πατέρα Υιόν και Άγιον Πνεύμα, Τριάδα ομοούσιο και αχώριστον». Σημειώστε τη λέξη «ίνα». Μία γνήσια ομολογία πίστης στον Τριαδικό Θεό μπορεί να γίνει μόνο από εκείνους που, ακολουθώντας το παράδειγμα της Τριάδος, δείχνουν αμοιβαία αγάπη μεταξύ τους. Υπάρχει μία αναπόσπαστη σχέση ανάμεσα στην αγάπη του ενός για τον άλλο και στην πίστη μας στην Τριάδα· η πρώτη είναι προϋπόθεση για τη δεύτερη και με τη σειρά της η δεύτερη δίνει απόλυτη δύναμη και νόημα στην πρώτη.

Επομένως το Τριαδικό δόγμα, αντί να το παραμελούμε και να το αντιμετωπίζουμε σαν ένα θέμα δυσνόητης θεολογικής σκέψης που ενδιαφέρει μόνο τους ειδικούς, θα έπρεπε να το βάλουμε στη ζωή μας έτσι ώστε να έχει μιαν επίδραση επαναστατική. Φτιαγμένοι κατ' εικόνα του Τριαδικού Θεού, οι άνθρωποι καλούνται να αναπαράγουν στη γη το μυστήριο της αμοιβαίας αγάπης που η Τριάς βιώνει στον ουρανό. Στη μεσαιωνική Ρωσία ο άγ. Σέργιος του Radonezh αφιέρωσε το νέο μοναστήρι που είχε ιδρύσει στην Αγία Τριάδα, ακριβώς επειδή ήθελε οι μοναχοί του να δείχνουν ο ένας στον άλλο, μέρα τη μέρα, την ίδια αγάπη που υπάρχει ανάμεσα στα τρία πρόσωπα. Και αυτή είναι η κλήση όχι μόνο των μοναχών αλλά του καθενός. Κάθε κοινωνική μονάδα, -η οικογένεια, το σχολείο, το εργοστάσιο, η ενορία, η καθολική Εκκλησία- πρέπει να γίνει μια εικόνα της Τριάδος. Επειδή ξέρουμε ότι ο Θεός είναι τρεις σε ένα, ο καθένας μας είναι ταγμένος να ζει με θυσία μέσα στον άλλο και για τον άλλο· ο καθένας είναι ταγμένος αμετάκλητα σε μια ζωή πρακτικής υπηρεσίας, ενεργητικής συμπάθειας. Η πίστη μας στην Τριάδα μας υποχρεώνει να παλεύουμε σε κάθε επίπεδο, από το αυστηρά προσωπικό ως το καλύτερα οργανωμένο, αντίθετα σ' όλες τις μορφές καταπίεσης, αδικίας και εκμετάλλευσης. Στη μάχη μας για κοινωνική δικαιοσύνη και «ανθρώπινα δικαιώματα» ενεργούμε ιδιαίτερα στο όνομα της Αγίας Τριάδος.

«Ο πιο τέλειος κανόνας του Χριστιανισμού, ο ακριβής ορισμός του, η πιο ψηλή του κορφή, είναι αυτή: να ψάχνουμε ό,τι είναι για το καλό όλων», λέει ο άγ. Ιωάννης ο Χρυσόστομος. «... Δεν μπορώ να πιστέψω ότι είναι δυνατό για έναν άνθρωπο να σωθεί αν δεν κοπιάσει για τη σωτηρία του διπλανού του». Αυτές είναι οι πρακτικές υποδείξεις του Τριαδικού δόγματος. Αυτό σημαίνει να ζεις την Τριάδα.

***

"Ου τρεις Θεούς αλλά Θεότητα μίαν δοξάζομεν, ην και προσκυνούμεν εν τρισί προσώποις αληθώς υπάρχουσαν· Πατέρα αγέννητον, Υιόν εκ του Πατρός γεννηθέντα,και Πνεύμα Άγιον, εκ του Πατρός εκπορευόμενον, εν τρισίν ένα Θεόν· αληθώς πιστεύομεν δε και δοξάζομεν, εκάστω προσώπω αποδίδοντες τον τίτλον της Θεότητος".
(Από το Τριώδιο)

"Δεύτε λαοί την τρισυπόστατον Θεότητα προσκυνήσωμεν, Υιόν εν τω Πατρί, συν Αγίω Πνεύματι. Πατήρ γαρ αχρόνως εγέννησεν Υιόν, συναΐδιον και σύνθρονον, και Πνεύμα Άγιον ην εν τω Πατρί, συν Υιώ δοξαζόμενον· μία δύναμις, μία ουσία, μία Θεότης, ην προσκυνούντες πάντες λέγομεν· Άγιος ο Θεός, ο τα πάντα δημιουργήσας δι' Υιού, συνεργεία του Αγίου Πνεύματος· Άγιος ισχυρός, δι' ου τον Πατέρα εγνώκαμεν, και το Πνεύμα το Άγιον επεδήμησεν εν κόσμω· Άγιος Αθάνατος, το Παράκλητον Πνεύμα, το εκ Πατρός εκπορευόμενον και εν Υιώ αναπαυόμενον· Τριάς Αγία, δόξα σοι".
(Από τον Εσπερινό της Πεντηκοστής).

"Μονάδα εν τρισίν υποστάσεσιν, υμνώ την Θεότητα· φως γαρ ο Πατήρ, φως ο Υιός, φως το Πνεύμα, του φωτός αμερούς διαμένοντος, ενότητι φυσική και ακτίσι τρισί προσώπων λάμποντος."
(Από το Τριώδιο)

"Η αγάπη είναι η βασιλεία που ο Κύριος μυστικά υποσχέθηκε στους αποστόλους, όταν τους είπε ότι θα τρώνε στη Βασιλεία του: «ίνα έσθητε και πίνητε επί της τραπέζης μου εν τη βασιλεία μου» (Λουκ. 22,30). Τι θα έτρωγαν και θα έπιναν, αν όχι αγάπη;
Όταν φτάσουμε στην αγάπη φτάσαμε στο Θεό και το ταξίδι μας τελειώνει. Έχουμε περάσει αντίπερα στο νησί που βρίσκεται πέρα από τον κόσμο, εκεί όπου είναι ο Πατέρας.ο Υιός και το Άγιο Πνεύμα, του οποίου είναι η δόξα και το κράτος. Είθε ο Θεός να μας κάνει άξιους να τον φοβόμαστε και να τον αγαπάμε. Αμήν."
(Άγ. Ισαάκ ο Σύρος)

"Όσο σκληρά κι αν προσπαθώ, το βρίσκω αδύνατο να φτιάξω τίποτε μεγαλειωδέστερο απ' αυτές τις δύο λέξεις: «Αγαπάτε αλλήλους» -μέχρι το τέλος και δίχως εξαιρέσεις· τότε όλα είναι δικαιολογημένα και η ζωή φωτίζεται, ενώ διαφορετικά είναι μια ντροπή κι ένα βάρος."
(Μοναχή Μαρία των Παρισίων).

"Δεν μπορεί να υπάρξει Εκκλησία δίχως αγάπη."
(Άγιος Ιωάννης της Κροστάνδης)

"Πιστέψτε με, υπάρχει μια αλήθεια που βασιλεύει υπέρτατη από τις παρυφές του θρόνου της δόξας ως την ελάχιστη σκιά του πιο ασήμαντου απ' τα πλάσματα· κι αυτή η μόνη αλήθεια είναι η αγάπη. Η αγάπη είναι η πηγή απ' όπου τ' άγια ρεύματα της χάρης ρέουν ακατάπαυστα από την πόλη του Θεού, ποτίζοντας τη γη και κάνοντάς τη γόνιμη. «Άβυσσος άβυσσον επικαλείται» (Ψαλμ. 42,7)· σαν ένας γκρεμός ή μια άβυσσος, μέσα στην απεραντοσύνη της η αγάπη μας βοηθάει να παρουσιάσουμε στους εαυτούς μας το τρομερό όραμα της Θεότητος. Είναι η αγάπη που διαμορφώνει όλα τα πράγματα και τα κρατάει σε ενότητα. Είναι η αγάπη που ζωοποιεί και θερμαίνει, που εμπνέει και καθοδηγεί. Η αγάπη είναι η σφραγίδα που μπήκε πάνω στη δημιουργία, η υπογραφή του Δημιουργού. Η αγάπη είναι η ερμηνεία του χειροτεχνήματός του.
Πώς μπορούμε να κάνουμε τοΧριστό να έρθει και να κατοικήσει μέσα στις καρδιές μας; Πώς αλλιώς παρά με την αγάπη;"
(π. Θεόκλητος Διονυσιάτης)

"Δώσε ανάπαυση στον κουρασμένο, επισκέψου τον άρρωστο, υποστήριξε το φτωχό· γιατί κι αυτό επίσης είναι προσευχή."
(Αφραάτ)

"Τα σώματα των συνανθρώπων μας πρέπει να τα μεταχειριζόμαστε με περισσότερη φροντίδα από τα δικά μας. Η χριστιανική αγάπη μας διδάσκει να δίνουμε στους αδελφούς μας όχι μόνο πνευματικά δώρα, αλλά επίσης και υλικά δώρα. Ακόμη και το τελευταίο μας ρούχο, το τελευταίο μας κομμάτι ψωμί πρέπει να δοθεί σ' αυτούς. Η προσωπική ελεημοσύνη και η πιο πλατιά απλωμένη κοινωνική εργασία είναι το ίδιο δικαιολογημένη και αναγκαία.
Ο δρόμος προς το Θεό βρίσκεται μεσ' από την αγάπη για τους άλλους ανθρώπους και δεν υπάρχει άλλος δρόμος. Στην Έσχατη Κρίση δεν θα ερωτηθώ αν πέτυχα στις ασκητικές μου δοκιμασίες ή πόσες μετάνοιες έκανα καθώς προσευχόμουν. Θα ερωτηθώ, αν έθρεψα τους πεινασμένους, αν έντυσα τους γυμνούς, αν επισκέφθηκα τους αρρώστους και τους φυλακισμένους· αυτά είναι όλα που θα ερωτηθώ."
(Μοναχή Μαρία των Παρισίων)

"Ω Τριάς υπερούσιε, Μονάς συνάναρχε, σε υμνεί και τρέμει, πλήθος Αγγέλων, ουρανός και η γη, άβυσσοι φρίττουσιν, άνθρωποι ευλογούσι, πυρ δουλεύει, πάντα υπακούει σοι, Τριάς αγία, φόβω τα εν τη κτίσει."
(Από το μηνιαίο Σεπτεμβρίου, όρθρος της 8ης Σεπτ.).