ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΓ΄. Πως πρέπει να πολεµά κάποιος εναντίον της παραλόγου θελήσεως των αισθήσεων...

 

Πως πρέπει να πολεµά κάποιος εναντίον της παραλόγου θελήσεως των αισθήσεων και σχετικά µε τις πράξεις που πρέπει να πραγµατοποιήση η θέλησις, προκειµένου να αποκτήση τις συνήθειες των αρετών

 

Κάθε φορά, που παραλόγη επιθυµία των αισθήσεων από το ένα µέρος και η θέλησις του Θεού από το άλλο, πολεµούν την λογική σου επιθυµία και θέλει κάθε µία να νικήση, πρέπει να γυµνάζεσαι εσύ µε πολλούς τρόπους για να νικήση ολοκληρωτικά η επιθυµία του Θεού.

 

Καί α΄, όταν πολεµηθής από τις κινήσεις καµµάς παράλογης επιθυµίας των αισθήσεων, πρέπει να αντισταθής δυνατά, για να µη γίνη αποδεχτή απο εκείνες η ανωτέρω θέλησις του λογικού.

 

β΄. Αφού σταµατήσουν, σήκωσε αυτές πάλι κατεπάνω σου για να τις νικήσης και να τις διώξης µακριά σου µε µεγαλύτερη σφοδρότητα και δύναµι.

 

Καί πάλι, µετά απο αυτά, ανακάλεσε αυτές στον γ΄ πόλεµο, στον οποίο  θα  συνηθίσης να  τις  µισήσης µε όλη  σου  την  ψυχή  και  τις συχαίνεσαι.23

 

Αυτοί οι  τρεις πόλεµοι, πρέπει να  γίνωνται σε  κάθε µας άτακτη επιθυµία (εκτός από τα πάθη τα σαρκικά, για τα οποία θά µιλήσω στο κατάλληλο σηµείο).

 

Τελευταία, πρέπει να κάνης και πράξεις αντίθετες µε καθένα απο τα πάθη σου.  Για παράδειγµα, αν κάποιος σε ατίµασε και σύ νιώθης πόλεµο από τις κινήσεις της ανυποµονησίας, πρόσεχε καλά και θά νιώσης οτι αυτές οι κινήσεις, πολεµούν πάντα την ανώτερη και λογική θέλησι και προσπαθούν να την υποτάξουνε και  να  την  κάνουν να  συγκατατεθή· οπότε, εσύ στον α΄ πόλεµο αντιστάσου στις κινήσεις αυτές µε όλες σου τις δυνάµεις και βιάσου να µη παρεκλίνης, ούτε να κάνης συγκατάθεσι σε αυτές η λογική σου επιθυµία, λέγοντας και συ µαζί µε τον Ώσηέ.

«Αντιτασσόµενος θα τους συντρίψω» (1,2), και να µη σταµατήσης ποτέ αυτή την µάχη, έως ότου γνωρίσεις, οτι ο  εχθρός σχεδόν   κουρασµένος   παρέµεινε   σάν   νεκρωµένος   και   νικηµένος· (πρόσεχε όµως καλά και φυλάξου από την πονηριά του διαβόλου. Γιατί, όταν αυτός καταλάβη ότι αντιστεκόµαστε δυνατά στις κινήσεις κάποιου πάθους, οχι µόνο δεν τις ξεσηκώνει τότε καταπάνω µας, αλλά και αν είναι σηκωµένες, προσπαθεί να τις σταµατήση, να µη µας πολεµούνε, για να  µην  αποκτήσουµε  µε  την  εκγύµνασι  εκείνη  την  συνήθεια  των αρετών και επιπλέον, για να µας κάνη να πέσουµε και σε κενοδοξία και σε υπερηφάνεια, κάνοντάς µας µε τρόπο επιδέξιο να νοµίσουµε πως σάν γενναίοι στρατιώτες κατατροπώσαµε γρήγορα τους εχθρούς µας).

 

Γι’ αυτό εσύ, αγαπητέ, πέρασε στον β΄ πόλεµο, δηλαδή ξεσήκωσε κατεπάνω σου µε την ενθύµησι εκείνους τους λογισµούς, που σου έγιναν αίτια της ανυποµονησίας·  και µε συχνές επιθυµίες και µε περισσότερη βία  από  την  πρώτη,  καταδίωξε  τις  κινήσεις  τους  µακριά από  σένα· λέγοντας µε τον ∆αβίδ· «Θα κυνηγήσω τους εχθρούς µου και δεν θα υποχωρήσω  µέχρις ότου  να  τους  εξολοθρεύσω» (Ψαλµ. 17,41).  Μα επειδή δεν είναι αρκετό το να διώξουµε µόνο τους εχθρούς µας, αλλά πρέπει  και  να  τους  µισήσουµε  από  την  καρδιά  µας  για  να  µη νικηθούµε από αυτούς άλλη φορά, για αυτό και εσύ µε τον γ΄ πόλεµο πρέπει   να   εναντιωθής  µε  τόση   σφοδρότητα  στους   λογισµούς  της ανυποµονησίας, εως  να  τους  µισήσης και  να  τους  συχαθής  λέγοντας εκείνο το ψαλµικό. «Την αδικία την µίσησα και την σιχάθηκα» (Ψαλµ. 118,162), και, «Με τέλειο µίσος τους µίσησα·  έγιναν προσωπικοί µου εχθροί» (Ψαλµ. 118,21). Τελευταία, για να κάνης τέλεια την ψυχή σου µε  τις  έξεις24    των  αρετών,  πρέπει  να  κάνης  ακόµη  και  πράξεις εσωτερικές που να είναι αντίθετες απευθείας στην ανυποµονησία σου· κατά  το  «Αποµακρύνσου  από  το  κακό  και  κάνε  το  καλό»  (Ψαλµ. 33,14).

 

Για παράδειγµα· αν επιθυµής να αποκτήσης τελείως την συνήθεια της υποµονής,  δεν  φθάνει  µόνον  να  εξασκήσαι  µε  τους  τρόπους  του πολέµου,   που   είπα,   άλλα   πρέπει   ακόµη   και   να   αγαπάς   την περιφρόνησι, που  έλαβες  από  εκείνον  που σε  ατίµασε ή  σε  έβρισε, επιθυµώντας να ατιµασθής πάλι και να βριστθής όπως και πρώτα απο τον  ίδιο  τον  άνθρωπο·  και  να  είσαι  προετοιµασµένος να  υποµείνης ακόµη βαρύτερες ατιµίες και βρισιές, επειδή και οι παρόµοιες πράξεις είναι αναγκαίες, για να µας κάµουν τέλειους στις αρετές.  Γιατί αλλιώς, οι άλλες πράξεις οσο πολλές και δυνατές και αν είναι, δεν είναι όµως ικανές  να  αποσπάσουν  την  κακία  απο  τις  ρίζες  της.  Γι’  αυτό  είναι ανάγκη,  εκεί  που  ήταν  προηγουµένως  φυτευµένη  και  ριζωµένη  η κακία,  εκεί  αντί  αυτής  να  φυτευθή  και  να  ριζωθή  η  αντίθετή  της αρετή,25  για  να γίνουν κατά τους ιατρούς τα αντίθετα θεραπεία των αντιθέτων.

 

Έτσι εάν εµείς δεν συνηθίσουµε µε πολλές και συχνές πράξεις να αγαπάµε την καταφρόνησι και να χαιρώµαστε µε αυτήν, πάνω στην οποία αγάπη της καταφρονήσεως θεµελιώνεται και ριζώνει η υποµονή, δεν θα ελευθερωθούµε ποτέ από  την  κακία  της  ανυποµονησίας, η  οποία θεµελιώνεται  πάνω   στο   µίσος  της   καταφρονήσεως·   γι   αυτό   και µένοντας ζωντανή η ρίζα της κακίας, φυτρώνει πάντα µε τρόπο που µαραίνει την αρετή, µερικές φορές δε και την πνίγει εντελώς· και εµάς κάνει να  κινδυνεύουµε, για να ξαναπέσουµε πάλι µε κάθε ευκαιρία που θα µας τύχη· είναι, λοιπόν, βέβαιο, οτι χωρίς τις αντίθετες πράξεις που είπαµε, δέν είναι δυνατόν να αποκτήσουµε την αληθινή συνήθεια των αρετών.

 

Γνώριζε δε  και  αυτό, οτι αυτές οι  πράξεις πρέπει να  είναι τόσο συχνές και τόσο πολλές, που να µπορούν να καταστρέψουν τελειωτικά την συνήθεια της κακίας, η οποία καθώς ριζώθηκε και κατέκτησε την καρδιά µας από τις πολλές κακές πράξεις, έτσι πρέπει να ξερριζωθή από αυτή µε τις πολλές καλές πράξεις, και τότε να ριζώσουµε στην καρδιά µας την συνήθεια των αρετών· µάλιστα λέω, ότι πρέπει να είναι πολύ περισσότερες οι καλές πράξεις από τις κακές για να γίνη η συνήθεια ενάρετη·  επειδή οι καλές πράξεις δεν είναι σάν τις πράξεις της κακίας που υποστηρίζονται από την φύση, η οποία είναι διεφθαρµένη απο την αµαρτία.

 

Σου λέω ακόµη και τούτο· οτι αν η αρετή που ασκείσαι το απαιτή, πρέπει ακόµη να κάνης και εξωτερικές πράξεις παρόµοιες µε τις εσωτερικές·  για παράδειγµα·  για  να  αποκτήσης την  υποµονή όχι µόνο πρέπει να αγαπάς µε την καρδιά ν σου εκείνους που σε εξευτέλισαν ή σε ενόχλησαν  µε  κάθε   τρόπο,  αλλά   και   να   λές   σε   αυτούς   λόγια πραότητας και αγάπης· και αν µπορής και να τους υπηρετείς ακόµη µε έργα και να τους βάλλης µετάνοια.26 Και αυτές οι πράξεις και οι εσωτερικές και οι εξωτερικές, να σου φαίνωνται δύσκολες τόσο για την αδυναµία του νου σου, όσο και για την δυσκολία που σου φέρνει σε αυτά η επιθυµία σου, όµως µε κανένα τρόπο δεν πρέπει να τις εγκαταλείψης, αλλά να αγωνίζεσαι να τις κάνης. Γιατί, όσο αδύνατες και αν είναι, σε κρατούνε σταθερό και γενναίο στόν πόλεµο και σου διευκολύνουν τον δρόµο για να νικήσης.

 

Στάσου µε προσοχή και συµµαζέψου καλά στόν εαυτό σου για να πολεµήσης οχι µόνο τις µεγάλες και αποτελεσµατικές επιθυµίες σου, άλλα ακόµη και τις µι-κρές και ελαφριές του κάθε σου πάθους·  γιατί οι µικρές ανοίγουν τον δρόµο στις µεγάλες, οπότε και µετά απο αυτά γεννιούνται µέσα µας οι κακές επιθυµίες·  και από την λίγη φροντίδα που έχουν µερικοί στο να αποσπάσουν από την καρδιά τους τις µικρές επιθυµίες, αφού κυρίευσαν τις µεγάλες του ιδίου πάθους, ακολουθεί σε αυτούς ανέλπιστα και ξαφνικά, να βλαφθούν και να νικηθούν από τους εχθρούς τους µε δύναµι και φθορά περισσότερη παρά απο ό,τι πριν.

 

Σου υπενθυµίζω ακόµη να περικόβης και να απονεκρώνης τις επιθυµίες   και   τα   θελήµατά   σου,   ακόµη   και   για   πράγµατα   που επιτρέπονται µεν αλλά δεν είναι απαραίτητα (και τέτοια είναι οι πολλές συνοµιλίες, τα λιπαρώτερα φαγητά και τα παρόµοια). Γιατί απο αυτό θα σε ακολουθήσουν πολλά καλά.  Γιατί αυτά θα σε κάνουν περισσότερο προετοιµασµένο και πιό πρόθυµο να νικάς τον εαυτό σου και στα άλλα. Γιατί θα γίνης δυνατώτερος και εµπειρότερος στον πόλεµο των πειρα- σµών·   γιατί  θα  αποφύγης  διάφορες  παγίδες  του  διαβόλου  και  θα κατορθώσης πράγµατα πολύ αρεστά στό Θεό.

 

Λοιπόν εάν ακολουθήσης, αγαπητέ, µε τον τρόπο αυτόν που σου είπα αυτά τα άγια γυµνάσµατα, να είσαι βέβαιος πως σε λίγο καιρό θά προκόψης  πολύ  και  θα  γίνης  άνθρωπος  πνευµατικός  αληθινά  και πραγµατικά και όχι ψεύτικα και στό όνοµα µόνο. Γιατί αν επιχειρίσης άλλο τρόπο και άλλα γυµνάσµατα ευχάριστα στην επιθυµία σου, τόσο που να νοµίζης ότι ενώθηκες µε τον Θεό και  του συνοµιλείς γλυκά, γνώριζε, οτι δεν είναι δυνατόν να αποκτήσης τη χάρι του αγίου Πνεύµατος ή καµµία αρετή επειδή η χάρις του Πνεύµατος, καθώς είπα στο  α΄  κεφάλαιο,  δεν  αποτελείται ούτε  γεννιέται  από  γυµνάσµατα ευχαριστήσεως και  παρόµοια µε τη  φύσι µας, αλλά  από  εκείνα  που βάζουν τη φύση στους σταυρούς και τις κακοπάθειες, και από εκείνα που ανακαινίζεται  ο  άνθρωπος  µέσα  απο  τις  επιθυµίες  των  ευαγγελικών αρετών και ενώνεται µε τον εσταυρωµένο του Ποιητή.

 

Γνώριζε και αυτό, οτι καθώς οι συνήθειες των κακών γίνονται µε πολλές και συχνές πράξεις της λογικής θελήσεως, επειδή αυτή είναι που παραδίνεται στις παράλογες επιθυµίες της αισθήσεως. Έτσι και οι συνήθειες των ευαγγελικών αρετών, αποκτώνται µε το να κάνης πράξεις συχνές και πολλές και να παραδίνεσαι στο θέληµα του Θεού, από το οποίο είµαστε προσκαλεσµένοι πότε στη µία αρετή και πότε στην άλλη.  Γιατί καθώς η λογική θέλησί µας, δεν µπορεί ποτέ να είναι κακή και γήινη, όσο και αν πολεµήται από την παράλογη επιθυµία της σάρκας και από την κακία, αν δεν παραδοθεί µόνη της σε αυτή και ύποταχτεί· έτσι πάλι αυτή, δεν µπορεί ποτέ να είναι ενάρετη και ενωµένη µε τον Θεό,  αν  και  προσκαλήται  από  την  χάρι  του,  αν  δεν  παραδοθή ολοκληρωτικά στο θέληµα και στη χάρι αυτού, τόσο µε τις εσωτερικές πράξεις όσο και µε τις εξωτερικές.

 

******************************************

23 Οσοι µεν αφού πρόκοψαν στην πρακτική έγιναν δυνατοί στο λογισµό, µε το να ελευθερωθούν απο κάθε ψεύτικη και παράλογη δόξα, απόκτησαν δε σωστό λόγο µέσα απο τη θεωρία των αληθινών και  πνευµατικών λόγων,  αυτών  που  βρίσκονται  µέσα στην  θεία Γραφή,  όσο  και  στην  κτ ί σ ι, αυτο ί µ πορο ύν να αν τιστέκωνται και να πολεµ ούν τα πάθη και τους λογισµούς µε αντίδρασι οξύθυµη, δηλαδή, πότε µε ρητά της αγίας Γραφής, τα αντίθετα στα πάθη που τους πολεµούν και στους λογισµούς, καθώς µε αυτήν την αντιλογία ο Κύριος πολέµησε και νίκησε τις τρείς προσβολές  που  του  έφερε  ο  πεορασµός,  της  φιληδονίας,  φιλοδοξίας  και  φιλαργυρίας.  Και άλλοτε  µε  τον  ορθό  και  φυσικό  λόγο,  τον  αποδεικνύοντα  το  ψεύδος  και  την  απάτη  των σπαρµένων λογισµών και  των  πολεµούντων παθών,  γι’  αυτό  και  αυτοί  λέγονται  αληθινά  οτι πολεµούν  κατ'  ευθείαν  τους  εχθρούς  και  τους  νικούν  και  στεφανώνονται. 

Οσοι  όµως  είναι αδύνατοι  στο  λογισµό,  είναι  καλύτερα  να  πολεµούν  τους  λογισµούς  και  τα  πάθη  πλάγια· δηλαδή, αµέσως µόλις τους πολεµήσουν οι λογισµοί ή τα πάθη, να τρέχουν στον Θεον µε την προοευχή, εως που να καταπαύσουν µε την προσευχή και τις κινήσεις των παθών και τις οµιλίες των λογισµών, καθώς διδάσκει ο Άββάς Ισαάκ. (Αν και αυτό δεν λέγεται κυρίως πόλεµος, αλλά φυγή πολέµου για την αδυναµία που υπάρχει). Οµως, και οι ασθενείς αυτοί, κάποτε, ή όταν µε υπερβολή τους ενοχλούν τα πάθη και οι λογισµοί , ή οταν γνωρίζουν τον εαυτόν τους πως έχει δύναµι κατά καιρό ,  πρέπει  να πολεµούν και κατ ’ευθειαν  τους  λογισµούς και τα πάθη , για να  φανή  και η δική  τους  ανδρεία και  το  ελεύθερο  της  προαιρέσεως  αυτών  και µισόκακο ,  καθώς  και  αυτό  βλέπουµε στο ιδιο τον Αββά  Ισαάκ .  «Εάν  δε  γένηται  φησι καιρός αντιστήναι και παλαίσαι προς αυτά (τα πάθη δηλ.) και τούτο ποιήσωµεν».  Πλην, οταν κατ' ευθεία πολεµούµε τα πάθη και τους λογισµούς, ακαταµάχητη βοήθεια είναι το να κρατούµεν ως  όπλο  πολεµικό, ή  µε την  καρδιά  ν  ή  µε τα  χείλη,  το  όνοµα του Κυρίου Ίησού, ήτοι το «Κύριε Ίησοῦ Χριστέ Υιέ του Θεού ελέησόν µε», καθώς και µπροστά λέµε στο ις΄ κεφάλαιο. Γιατί µε αυτόν τον τρόπο και τους εχθρούς πολεµούµε και νικούµε και σε αυτό δεν υπερηφανευόµαστε,  µε  το  να  καταγράφουµε  τη  νίκη  αυτή  στο  νικοποιό  όνοµα  του  Κυρίου.

Σηµείωσε, οτι όχηµα µέγιστο και δυνατώτατο είναι στον πόλεµο των λογισµών και των παθών η καταφρόνησις. ∆ηλαδή,  το να καταφρονή κάποιος σαν γαυγίσµατα σκύλων τις προσβολές των λογισµών  και  τις  κινήσεις  των  παθών  και  µάλιστα τους  λογισµούς εκείνους  και  τα  πάθη,  που έφθασε  να  πολεµήση προτύτερα  και  να  διώξη,  αυτά  δε  πάλι  µε  αναίδεια  τον  ενοχλούν  και γενόµενος σοβαρός και σιωπηλός στον εαυτό του, να µη θέλη, ούτε να γυρίση να τα δη, ούτε να τα ακούση εκπληρώνοντας το ψαλµικό εκείνο που λέει «Εγώ όµως έκανα σαν κουφός που δεν θέλει να νακούη και άλαλος που δεν ανοίγει το στόµα του» (Ψαλµ. 37,14). Αλλά να τρέχη στο δρόµο της αρετής και της προκοπής του, χωρίς να εµποδίζεται από τα µηδαµινά φόβητρα των λογισµών και όποιος το αγαπά, ας χρησιµοποιήση αυτό το όπλο και θα ωφεληθή πολύ.

 

24  Συνήθεια θα πεί, µία µεγάλη ευκολία, που λαµβάνει κάποιος στην άρετή ή στη ν κακί α ή σε κάποιο   άλλο   κανένα   έργ ο   και   τ έχν η ,   η   οπο ί α   ευκο λία   απ οκτάται   και   γίνεται ,   από πολυχρόνιους και συνεχείς πράξεις και ενέργειες της αρετής ή κακίας ή το υ έργου και της τέχνης·  γι’αυτό και αυτή η συνήθεια, δεύτερη φύση ονοµάζεται επειδή, καθώς η φύση, ούτως και αυτή µε ευκολία προβάλλει τις ενέργειές της.

 

25 Άριστα τούτο εδώ διδάσκεται δε σύµφωνα µε τον Αββά Ισαάκ που λέει, ότι είναι καλλίτερο να εξαπατούµε και να νικάµε τα πάθη µε την ένθύµησι των αντιθέτων σε αυτά αρετών, παρά µε την  αντίστασι.  «Κρείσσον  εν  τη  µνήµη των  αρετών  υποκλέπτειν  τα  πάθη,  ή  τη άντιστάσει».  Οπότε, επειδή και τα τρία είναι τα µέρη της ψυχής, λογιστικό, έπιθυµητικό και θυµικό, γνώριζε, ότι  από  αυτά  τα  τρία  γεννούνται  και  οι  τριών  ειδών  λογισµοί.  Και  από  µεν  το  λογιστικό γεννούνται  οι  λογισµοί της  απιστίας,  της  αχαριστίας  προς  τον  Θεό  και  του  γογγυσµού, της αδιακρισίας, της άγνωσίας και απλά, όλοι οι καλούµενοι καθολικά βλάσφηµοι λογισµοί, από δε το επιθυµητικό γεννούνται  οι  λογισµοί της  φιληδονίας,  φιλοδοξίας,  φιλαργυρίας  και  απλά,  όλοι  οι καλούµενοι  αισχροί  λογισµοί·   από   δε  το   θυµικό  νεννούνται   οι  λογισµοί  των   φόνων,  της έκδικήσεως, φθόνου, µίσους, ταραχής και απλά, όλοι οι καλούµενοι πονηροί λογισµοί. Λοιπόν εσύ πρέπει να νικάς αυτά µε τις αντίθετες τους αρετές·  δηλαδή, την απιστία, µε την αδίστακτη πίστι στο Θεό, την αχαριστία και τον γογγυσµό προς τον Θεό, µε την εύχαριστία, την αδιακρισία, µε την διάκρισι του καλού και κακού· την άγνωσία, µε την αληθινή γνώσι αυτών που υπάρχουν αληθινά και τις βλασφηµίες, µε τις δοξολογίες. Παρόµοια την φιληδονία µε την εγκράτεια και την νηστεία, την φιλοδοξία µε την ταπείνωσι και την φιλαργυρία µε την λιτότητα. Παροµοίως, τον φθόνο και µίσος, µε την άγάπη, την έκδίκηση µε την πραότητα και ύποµονή, την ταραχή µε την  ειρήνη  της  καρδιάς.  Και  για  να  πώ  γενικά  µε τον  Αγιο  Μάξιµο: Το  µεν λογιστικό  της ψυχής σου, στόλιζε το µε την αρετή της προσευχής, και θείας γνώσεως. Το επιθυµητικό, µε την αρετή της εγκράτειας· και το θυµικό, µε την αρετή της αγάπης·  και βέβαια το φως του νου σου δεν θα σκοτισθή ποτέ, οι δέ προηγούµενοι λογισµοί, µπορούν εύκολα να γεννηθούν από αυτούς.

 

26 Ό θείος Χρυσόστοµος οµιλ. ιε', Κεφαλ. ε' του κατά Ματθαίον λέει, οτι ο Κύριος στο Κεφάλαιο αυτό διδάσκει εννέα βαθµούς, στους οποίους ανεβάζει όλους τους Χριστιανούς µε τις αγίες του εντολές  α΄,  οτι,  οι  Χριστιανοί  δεν  πρέπει  να  αδικούν  κάποιους·  β΄,  οτι  αν  αδικήση  κάποιος αυτούς, αυτοί πρέπει να µη τον εκδικούνται µε την ίδια αδικία·  γ΄, οτι να µη κάνουν στους άλλους, εκείνα τα κακά που τους έκαναν εκείνοι, αλλά να τα υποµένουν και να ησυχάζουν·  δ΄, όχι µόνο να ησυχάζουν, αλλά  και να δώσουν  θεληµατικά τον  εαυτό  τους στο να πάθουν  τα κακά·  ε', το και να δώσουν τον εαυτό τους στα πάθη περισσότερο και προθυµώτερα, παρά όπου θέλει εκείνος που τους κακοποιεί· ς', το να µη µισήσουν εκείνο που τους κακοποιεί· ζ΄, το και να αγαπήσουν αυτόν απο την καρδιά τους·  η΄. το και να τον ευεργετήσουν·  θ', το να παρακαλούν και τον Θεό γι’ αυτόν. Ο δε άγιος Συµεών ο νέος θεολόγος, στο λόγο σχετικά µε την απάθεια και των  χαρισµάτων  της,  προσθέτει  κοντά  στους  εννέα  βαθµούς  και  άλλους  τρεις  µεγαλύτερους, δηλαδή, ένα µεν, το, όχι µόνο να προσευχώµεθα για αυτούς που µας κακοποιήσαν, αλλά και το να τυπώνουµε νοερά στην φαντασία µας τα πρόσωπα τους και να τα φιλάµε µε απάθεια, µε δάκρυα αγάπης, σαν γνήσιους φίλους. ∆εύτερο δε, το να φυλάµε προς αυτούς και στον ίδιο χρόνο που µας κακοποιούν, ίδια και χωρίς αλλαγές την διάθεσι της καρδιάς µας. Και τρίτον, τα να ξεχνά κανείς τελείως όλα όσα έπαθε και να µη τα ένθυµήται, τόσο όταν είναι παρόντες αυτοί που τον κακοποίησαν, όσο και όταν λείπουν, αλλά να φέρεται σε αυτούς χωρίς καµµία σκέψι, καθώς φέρεται και στους φίλους του, συνοµιλώντας και συντρώγοντας µε αυτούς.